Ƀok Đỗ Văn Mai, oei tơ̆ plei Hòa Hiệp, xăh Bình Phú, dêh char Gia Lai, đĭ đei vă jê̆ 20 sơnăm tơ klep hăm tơdrong jang pơtăm bri. Mă lei sơnăm blŭng, ƀok pơtăm ‘long pơgang, đơ̆ng rŏng âu tơplih jing pơtăm ‘long keo yua kơ hơnhăk ăn iŏk yua lơ ƀiơ̆. Ƀok roi tơbăt, găh lơ kon pơlei tơ̆ tơring đa tĕch ‘long keo pơm hla ar dăh mă pơm kơ toăl hơbŏl hơbônh, kơna lăp bơngơ̆t truh kơsô̆ tơmam kiơ̆ tấn mĭnh hek tar. Jô̆ păh lăp, mĭnh hek tar đơ̆ng 5 sơnăm, jô̆ đĭ jên jang, ƀok iŏk đei dang 100 triệu hlak jên. Yua thoi noh, kon pơlei đa pơtăm kiĕr, truh sơnăm mă đăm ‘noh koh tĕch.

Mă lei, đơ̆ng rŏng kơ vang akŏm mĭnh lăm pơhrăm găh hơtŏk tơiung bri ‘long tih đei hla ar pơkăp vei lăng kơjăp FSC, ƀok Mai hlôh akhan đei ‘long tih, ‘lơ̆ng, ‘noh athei pơtăm hŭi, vă ‘long bluh tơm tơpăt, kơjăp, păng pơdui đunh khei ‘năr koh iŏk tŏk 6–7 sơnăm. Ƀok tơroi, đơ̆ng sơnăm mă 5 tơ̆ kơpal, ‘long bluh tih tôch kơ hrĕnh, kơna kơjă kŭm lơ ƀiơ̆ hloi. Mă lei, pơtăm ‘long tih hơdai hăm athei tơmơ̆t jên jang đunh hloh, ƀơ̆t mă teh đĭ pơtăm lơ ‘măng kơna jing ưh kơ ‘lơ̆ng, jên pơtăm dơ̆ng roi ‘năr roi lơ.

“Hmă hmă ĭnh pơtăm keo lai kiơ̆ tơđăh ơng, mă ưh ‘noh tơđăh tơgep, ưh kơ đei pơtăm kiơ̆ cấy mô. 5hek tar ‘noh pơtăm 6 sơnăm nhôn koh tĕch, dang ei tŏk bŏk koh tĕch đei 3hek tar 1,45 triệu hlak jên 1 tấn ‘long, jô̆ đĭ jên jang iŏk đei dang 300 triệu. Thoi noh na nhôn athei năm hŏk pơhrăm dơ̆ng”.

Kiơ̆ kơ Hơnih Pơtrŭt choh jang sa kơ teh đak, teh đak bơ̆n đei 4,7 triệu hek tar bri pơtăm, mă lei yua đơ̆ng đei lơ kơsô̆ hơgăt teh bri pơtăm găh dôm ŭnh hnam iĕ, le, ưh kơ hơdrin pơtăm bri ‘long tih kơna lăp dang 680 rơbâu hek tar iŏk đei hla ar pơkăp vei lăng kơjăp. Dêh char Gia Lai kŭm oei lơ̆m tơdrong thoi noh, hăm 480.000 hek tar bri brăh, 171.000 hek tar bri pơtăm, mă lei ‘nao lăp đei 12.000 hek tar iŏk đei hla ar pơkăp vei lăng kơjăp. Tơpă yan âu, lơ bơngai pơtăm tŏk bŏk pơvĭnh lơ̆m tơdrong tơplih jing pơtăm bri ‘long tih, lơ̆m noh đei ƀok Đặng Văn Ba, ŭnh hnam pơtăm bri tơ̆ Gia Lai:

“Pơtăm đunh sơnăm ‘noh kon pơlei nhôn tam mă joăt. Ĭnh ‘meh đei tơgŭm, pơtho tơƀôh găh khôi luơ̆t păng ki thuơ̆t, ‘noh jĭ tơdrong ‘meh vă hloh."

Kiơ̆ đơ̆ng rim bơngai joăt jang, vă pơtăm bri ‘long tih, rim tơring kăl pơgơ̆r lơ ‘măng pơtho kih thuơ̆t, tơ iung pơjing kmăi kmŏk băt hơdăh bro bri vă tơgŭm ăn kon pơlei.  ‘Ngoăih kơ ‘noh, tơdrong tơgŭm ăn tŏk iŏk jên đunh sơnăm ăn kon pơlei pơtăm bri jĭ tơdrong kăl hloh tơgŭm ăn kon pơlei sơđơ̆ng jơhngơ̆m tơmơt jên jang. Ƀok Nguyễn Văn Hoan, Kơ iĕng Kơdră chĕp pơgơ̆r Hơnih bơ̆ jang vei lăng Choh jang sa păng Cham char dêh char Gia Lai tơbăt:

 “Nhôn hlôi đei trong hơmet ăn tơplih bri ‘long iĕ jing bri ‘long tih. Mă ƀar ‘noh rim hơgăt teh tim mă pơtăm pơjing rơvơn ăn hơnih mơdro sa mơng teh ‘noh chă jang. Tơdrong tơnap tap hloh ‘noh mưh pơtăm bri ‘long tih, tơdrong vei lăng năng tông đunh sơnăm, gơ̆h chă koh tĕch đunh sơnăm, jên jang vei lăng năng tông bri âu jei lơ”

Lăng đơ̆ng yan âu Gia Lai gô đei ƀôh, pơm lăp hăm tơdrong hơgăt ‘lơ̆ng EUDR ưh khan lăp jing tơdrong ki thuơ̆t, mă oei jing ƀai toan găh jên, pơgơ̆r pơm tơlĕch păng tơplih đon tơchĕng. Vă pơm đei ƀai toan âu, kăl tơdrong jang hơdai hrơ̆ch đơ̆ng “puăn hnam”: Teh đak - Bơngai jang khoa hŏk - Bơngai mơdro sa - Bơngai jang chŭn mir. Lăp mưh dôm pang vang yak hơdai, bri ‘long tih mă tơpă jing trong năm kơjăp, hơnhăk ăn kơjă mŭk drăm hai.

Kon pơlei tơ̆ Gia Lai pơtăm keo lai

Trŏ lăp hăm tơdrong tơchơ̆t EUDR ‘noh jĭ tơdrong tôch mơmat tat, mă lei gô pơih đei tơdrong hơmŏ ăn tơdrong pơtăm ‘long tih iŏk đei kơjăp. Tơ̆ hơla ou, bơngai chih tơdrong tơroi ou apĭnh jet gia hăm ƀok Hoàng Văn Hồng, Kơ iĕng Kơdră chĕp pơgơ̆r Hơnih tơm Pơtrŭt choh jang sa Teh đak, tăp dăr tơdrong atŏk tơ iung ‘long bri tih đei hla bơar tơchơ̆t (FSC) trŏ lăp hăm tơdrong tơchơ̆t kơ Jơnŭm atŭm châu Âu.

- Ƀok ăi, Hơnih tơm Pơtrŭt choh jang sa Teh đak hơlen hơliơ găh dôm tơdrong kĕ atŏk tơ iung bri ‘long tih đei hlabơar tơchơ̆t vei lăng năng tông bri kơjăp ‘lơ̆ng tơ̆ Việt Nam hrei ou?

Ƀok Hoàng Văn Hồng: Hrei ou tơdrong atŏk tơ iung jang pơtăm ‘long bri, mă kăl ‘noh pơtăm bri ‘long tih tơ̆ Việt Nam bơ̆n jĭ tôch rơvơn kơtang, kơ yuơ bơngai jang bri đơ̆ng sơ̆ truh dang ei oei kiơ̆ trong jang joăt joe sơ̆ ki, tim mă đei jang kiơ̆ khoa hŏk kih thuơ̆t, kmăi kmŏk hle păng tơdrong tơchơ̆t ‘nao. Kơ yuơ lơ loh mă hrei ou đĭ đăng hơgăt teh bri ‘long pơtăm oei măh mai groi teh tôch kơ să lơ̆m atŏk tơ iung pơtăm ‘long bri tih. Kon pơlei brei drou găh lơ chă pơtăm kiĕr păng kih thuơ̆t chă koh pơm ăn dơnơm hui ƀiơ̆ tim mă gan gơh kơ yuơ lơ lơ loh găh bri ‘long tih ưh kơ lơ păng ‘long ưh kơ gan ‘lơ̆ng.

- Ƀok ăi, mưh lei hơnăp kơ hơnih pơtrŭt jang sa, pơtrŭt jang ‘long lơ̆m tơgum djru kon pơlei đei jang kiơ̆ rim trong vei lăng bri kiơ̆ tơdrong tơchơ̆t ‘lơ̆ng apŭng plĕnh teh ‘noh lơ liơ?

Ƀok Hoàng Văn Hồng: Dơ̆ng tơ̆ hơnăp tơdrong EUDR tơlĕch ăn dôm tơdrong tơchơ̆t tơgŭm ăn tơdrong vei lăng adoi nhen răt tơmơ̆t dôm tơmam drăm pơm tơlĕch đơ̆ng ‘long kơ EU ‘noh tơ̆ Việt Nam jei hlôi đei pơrô̆, pơtho tơbăt hăm rim tơring vă tơgŭm ăn kon pơlei atŏk tơ iung bri ‘long tih. Hăm tơdrong pơtrŭt choh jang sa, nhôn hlôi jang kiơ̆ păng pơtho tơbăt rim khoa hŏk kih thuơ̆t. Mă blŭng, pơjing rim hla bơar pơtho tơbăt păng kih thuơ̆t ăn kang ƀô̆ bơ̆ jang pơtrŭt choh jang sa tơring păng kon pơlei choh jang sa vă tơplih kih thuơ̆t pơtăm ‘long bri so jing kih thuơ̆t pơtăm ‘long pơgang ‘long tih păng trŏ lăp hăm dôm tơdrong tơchơ̆t ‘lơ̆ng.

Mă 2 ‘noh nhôn tơ iung pơjing trong jang, iung jang pơtăm hloi ‘long bri tih vă kon pơlei năm lăng, hŏk pơhrăm, ƀôh đei iŏk yoa kơjăp đơ̆ng pơtăm bri ‘long tih vă kon pơlei pơm kiơ̆, jang kiơ̆. Mă 3 ‘noh nhôn pơgơ̆r pơtho tơbăt rim kih thuơ̆t adoi nhen trong jang pơtăm bri ‘long tih đei iŏk yoa kơjăp ăn kon pơlei choh jang sa băt păng pơm kiơ̆. Mă puăn ‘noh nhôn pơgơ̆r tơgoăt jang hơdoi hăm rim hơnih mơdro sa vă tĕch răt rim tơmam drăm tơmơ̆t jang blŭng, mă kăl ‘noh tĕch ăn hơdrĕch dơđăh ‘long hle ‘lơ̆ng ƀlep kih thuơ̆t păng iŏk đei jơnei kơjăp. Rim hơnih mơdro sa răt iŏk pơ đĭ dôm tơmam drăm đơ̆ng kon pơlei jang păng rim hơnih hơlen tơchơ̆t tơdrong ‘lơ̆ng kiơ̆ rim tơdrong pơkăp ‘lơ̆ng kơ Việt Nam păng teh đak đe vă kon pơlei ƀôh păng băt hơdăh vă iung jang pơtăm ‘long bri iŏk yua kơjăp.

-Kiơ̆ kơ ih, tơdrong mơmat tat hloh kơ ŭnh hnam pơtăm bri tơplih đơ̆ng pơtăm ‘long bri iĕ jing pơtăm bri ‘long tih ‘noh yă kiơ?

Ƀok Hoàng Văn Hồng: Mă blŭng, tơdrong tơnap tap hloh ‘noh tơdrong hlôh vao kơ kon pơlei, ‘noh tim mă gan băt găh tơdrong jang pơtăm bri păng pơtăm bri kơjăp ‘lơ̆ng păng mă kăl ‘noh pơtăm bri ‘long tih. Kon pơlei chă tơchĕng akhan pơtăm kiĕr ‘noh đei iok yoa kơjăp mă lei tơdrong ou hơdrơ̆k dơ̆ng, kăl kiơ̆ ƀlep trong jang kih thuơ̆t păng tơdrong chă pơtăm hui mơ̆ng kơ hăp vơ̆ kơ dih ‘noh đei iŏk yoa kơjăp hloh. Mă ƀar kon pơlei tim mă hlôh vao găh tơdrong tơchơ̆t găh atŏk tơ iung bri kơjăp ‘lơ̆ng păng đei ƀơk ăn hla bơar tơchơ̆t ‘lơ̆ng. Kơ yuơ lơ loh kơna tơdrong chă tơroi tơbăt, pơgơ̆r pơtho tơbăt kih thuơ̆t, tơbăt ăn kon pơlei hlôh vao vă kon pơlei hlôh vao păng pơm kiơ̆ ƀlep tơdrong tơchơ̆t.

Bơ̆n jei kăl gô chang proh hơmet rim hơgăt teh bri jang sa păng pơjao bri ăn kơ rim tơ-‘ngla bri. Đơ̆ng noh rim tơ-‘ngla bri atŏk tơ iung jang sa, mă kăl ‘noh găh tơdrong vei lăng, pơtho tơbăt vă kon pơlei jang kiơ̆ ƀlep tơdrong tơchơ̆t. Kiơ̆ đơ̆ng rŏng ‘nohg rim tơdrong đei ƀơm truh găh tơdrong tơgŭm djru ăn kon pơlei găh hơdrĕch dơđăh, găh kih thuơ̆t pơtho hơgăt păng truh hloi tơdrong băt hơdăh bri ‘long ‘noh ƀơ̆t yơ, găh tơdrong tơplih kơsô̆ lơ̆m tơdrong vei lăng năng tông jang bri, vei lăng năng tông kơtơ̆ng ang jang bri vă kơ bơ̆n tơƀôh hơdăh hơgăt teh bri jang sa, băt hơdăh bri ‘long đei dôm yơ ‘lơ̆ng ƀlep rim tơdrong tơchơ̆t păng rim tơdrong anai truh tơdrong tơgŭm djru kon pơlei tơgoăt jang hơdoi hăm hơnih mơdro sa, vă gơh chă tĕch ‘long bri adoi nhen rim tơdrong tĕch răt tơmam drăm jang blŭng a, tơgŭm ăn kon pơlei jang sa sơđơ̆ng hloh, bơ̆ jang pơtrŭt choh jang sa lăng kơjăp păng tơdrong ou jei đei tơgŭm tŏ sĕt ăn kon pơlei lăng truh tơgŭm ăn kon pơlei iung jang kiơ̆ kơjăp pơtăm bri ‘long tih, kơjăp ‘lơ̆ng păng đei ƀơk ăn hla bơar tơchơ̆t trŏ ƀlep hăm tơdrong pơ koĕl đơ̆ng EUDR.

- Mưh lei Hơnih tơm pơtrŭt choh jang sa Teh đak hlôi păng tŏk bŏk đei dôm tơdrong jang, trong tơgŭm djru lơ liơ tơgŭm ăn kon pơlei păng hơp tak xah găh dôm tơdrong pơkoel đơ̆ng EUDR lơ̆m khei năr kơnh?

Ƀok Hoàng Văn Hồng: Hrei ou ‘noh hăm dôm tơdrong jang pơtrŭt choh jang sa hlôi tơgŭm ăn kon pơlei, tơgŭm djru kon pơlei găh kih thuơ̆t, găh kon jên jang kiơ̆ tơdrong tơchơ̆t păng tơ iung pơjing hơnih jang hơdrol tơgŭm ăn kon pơlei iung jang hơdoi hăm rim hơnih mơdro sa, rim hơnih jang tơchơ̆t ‘lơ̆ng, drơ̆ng ‘lơ̆ng vă gơ̆h ƀơk ăn hla bơar tơchơ̆t vei lăng bri kơjăp ‘lơ̆ng. Mă ƀar, lơ̆m khei năr kơnh, nhôn akŏm pơgơ̆r iung jang gô jang hơdoi hloi hăm rim hơnih bơ̆ jang chă tơchĕng hơlen, rim kơdră vei lăng, rim hơnih tơchơ̆t drơ̆ng nơ̆r adoi nhen rim hơnih mơdro sa tĕch ăn hơdrĕch tơđăh kơyuơ hơdrĕch tơđăh tôch gĭt kăl lơ̆m tơdrong jang pơtăm bri ‘long tih, kơ yuơ hăp hơnhăk đei iŏk yoa kơjăp păng ‘long kơjăp ‘lơ̆ng. Đơ̆ng noh rim tơdrong đei ƀơm truh rim hơnih jang, găh tơdrong vei lăng rim tơdrong pơkăp kih thuơ̆t, rim nơ̆r pơkoĕl kơ tơdrong tơchơ̆t kon pơlei jang kiơ̆ ƀlep rim trong pơkăp hlôi đei hơnih bơ̆ jang tơchơ̆t drơ̆ng ‘lơ̆ng ƀơk ăn hla bơar pơkăp ‘lơ̆ng. Đơ̆ng noh đei ƀơm truh tơgoăt jang hơdoi hăm hơnih mơdroi sa vă rim hơnih mơdro sa ƀôh tơmam drăm ‘long tih kơ kon pơlei ‘lơ̆ng ƀlep hăm tơdrong tơchơ̆t, ƀlep hăm tơdrong pơkăp răt iŏk hăm kơjă măt hloh pơtêng hăm dôm tơmam drăm hmă, kon pơlei jei ƀôh jang pơtăm bri ‘long tih đei iŏk yoa kơjăp, ‘long kơjăp ‘lơ̆ng, kơjă chă tĕch măt hloh păng kon pơlei gô jang kiơ̆ păng lang să chă pơtăm, chă tơroi hơvơn lơ kon pơlei anai vang pơtăm bri, trŏ lăp hăm tơdrong pơkoĕl vă đơ̆ng noh pơm hơtŏk iŏk yoa kơjăp, ‘lơ̆ng adoi nhen tơdrong jơnei kơ bơngai jang, adoi tơgŭm ăn kơ bơ̆n jei pơm hơdăh, ƀôh hơdăh lơ̆m tơdrong tang găn pơrăm bri kiơ̆ tơdrong tơchơ̆t đơ̆ng EU.

- Lei ah, bơnê kơ ih ƀok hơ!