Lơ̆m teh să 6,5 hek tar, dôm trong cheh phe Robusta kơ ƀok Nguyễn An Sơn tơ̆ thôn 6, xăh Cư M’gar, dêh char Đắk Lắk tih kơjung, hla jơk ‘lơ̆ng, plei tôch kơ dêh. Ƀok Sơn roi tơbăt, ƀok ưh kơ kăt tơmơ̆ng mă lê̆ ‘long bluh jing măk ai kơna ‘long lăp lĕch plei tơ̆ dơng tơm. Ƀơ̆t phĕ iŏk, gơh kăt pơđĭ dơng vă broch plei. Đơ̆ng rŏng 1 pơyan phĕ, ‘long ‘noh kơjung dơ̆ng dang 1 puăt met, chă dơ̆ng dôm jĭt dơng sơdrai plei lơ. Ƀok Nguyễn An Sơn roi tơbăt, ki thuơ̆t âu tơgŭm plei tŏk tôch kơ rơđăh:

“Jên jang tŏ sĕt, hơdrol sơ̆ pơgar âu yua 7 ‘nu bơngai jang hnơ̆ng, dang ei lăp đei 1 đĕch. Mă 2 phŏng nhôn săy ăn kơ ‘long kŭm jur oei pă 2/3. Hơdrol sơ̆ pơgar âu ĭnh săy 2 tấn 1 puăt 1 hek tar 1 sơnăm ‘noh dang ei athei săy 1 tấn 1 puăt đĕch. Mă 3 dơ̆ng ‘noh jĭ plei dang ei tŏk pơting hăm hơdrol ki. Sơ̆ pơgar âu đei 1 tấn 1 puăt lơ̆m 1 hek tar dang ei ‘noh 5 tấn 1 puăt lơ̆m 1 hek tar”.

Ưh khan lăp hơnhăk ăn iŏk yua sơđơ̆ng, tơdrong jang oei tơgop pơm tơ jur tơlĕch ‘mê̆ ‘mach păng vei lăng cham char. Tơplih yua kơ phĕ rim hơ ‘ye plei, ƀok kăt pơđĭ dơng vă broch plei hăm kơmăy kơna tôch kơ ‘mơ ‘met bơngai jang. ‘Ngoăih kơ ‘noh, tơdrong lê̆ tơmơ̆ng tơgŭm ‘long hoei kơ bluh tơm iĕ, sơdrai chăt tơpăt, tơgŭm tơ jur jên kăt dơng sơdrai. Ƀok Mai Thế Hùng, bơngai jang tơ̆ pơgar să roi tơbăt:

“Phĕ dă ƀiơ̆ năr jang ƀiơ̆ păng plei lơ hloh. Cheh phe pơtăm kiơ̆ trong so ‘noh mưh phĕ athei kăl hloh 2 ‘măng bơngai jang.”

Kiơ̆ kơ Tiến sĩ Phan Việt Hà, Phŏ kơdră Anih jang, Vei lăng Anih jang Khoa hŏk Ki thuơ̆t Choh jang sa Bri ‘long Tây Nguyên, trong jang âu tơƀôh hơdăh tơdrong hơtŏ đơ̆ng iŏk yua mŭk drăm păng ‘lơ̆ng hăm cham char - mĭnh trong năm mă choh jang sa Tây Nguyên tŏk bŏk tôch kơ kăl.

“Mĭnh lơ̆m dôm trong jang vă hơtŏk plei lơ ăn kơ ‘long cheh phe, ‘noh jĭ pơtăm lơ tơm ưh kơ đei kơsep tơmơ̆ng. Hăm dôm trong jang thoi âu ‘noh hmă hmă ‘noh rong tơm kiơ̆ lơ tăl; phĕ tăl hơla, hơnơ̆ng săy phŏng vă rong tăl kơ pal, lê̆ sơnăm đơ̆ng rŏng phĕ tăl kơ pal. Hơdai hăm ‘noh rong tăl hơla vă pơm tăl mong hơnơ̆ng. Thoi noh ‘noh plei gô lơ hloh”.

Kiơ̆ chih jô̆ đơ̆ng Khŭl vei lăng kon pơlei jang chŭn mir xăh Cư Mgar, dêh char Đắk Lắk, truh dang ei hlôi đei dôm jĭt ŭnh hnam kon pơlei lơ̆m xăh păng dôm tơring tơjê̆ iŏk yua trong jang “lơ tơm lê̆ tơmơ̆ng”, plei jô̆ păh lăp tŏk 20–30%, ƀơ̆t mă jên vei lăng tơ jur lơ. Ƀok Nguyễn Hùng Vỹ, Phŏ Kơdră Khŭl vei lăng Kon pơlei jang chŭn mir xăh Cư M’gar, roi tơbăt:

“Khŭl vei lăng kon pơlei jang chŭn mir xăh hlôi pơgơ̆r lơ khŭl năm lăng, hŏk pơhrăm tơdrong jang. Dôm pơgar cheh phe kră krut ‘meh pơtăm ming plơ̆ng tă kơ pơm kiơ̆ trong jang pơtăm ‘nao - cheh phe lơ tơm, ưh kơ đei kơsep tơmơ̆ng păng yak blŭng hơnhăk ăn iŏk yua tôch kơ ‘lơ̆ng”.

Tơdrong jang cheh phe “lơ tơm - lê̆ tơmơ̆ng” ‘nao đei tơmơ̆t yua tơ̆ Đắk Lắk ăn ƀôh, trong jang âu ưh khan lăp hơnhăk ăn iŏk yua mŭk drăm rơđăh mă oei tơgop trong vă jang pơtăm ‘nao ăn cheh phe Tây Nguyên. Mưh ‘long cheh phe đei pơtăm păng vei lăng kiơ̆ trong mơ̆ng bluh jing măk ai, plei păng ‘lơ̆ng tŏk ngăl, hơdai hăm tơgŭm kon pơlei jang chŭn mir kơchăng hloh tơ̆ hơnăp tơplih tŏ ‘mi kial.

Ki thuơ̆t jang chehphe “lơ tơm hơchăng tơ ‘mơ̆ng” ưh khan lăp tơgŭm ăn chehphe hơnơ̆ng ‘lơ̆p, pơm dă ƀiơ̆ hơhoach găh đak tơruih păng mơ̆r, mă oei pơm dă ƀiơ̆ tơhoach lơ jơ ‘năr jang păng pơm ăn plei ‘lơ̆ng dơ̆ng. Đơ̆ng tơdrong jang sa iŏk đei yan ou, ƀok Nguyễn An Sơn oei tơ̆ thôn 6, tơring Cư M’gar, dêh char Dak Lăk-mĭnh lơ̆m dôm “Kon pơlei choh jang sa gơh hơgei hloh” sơnăm 2025, tơroi tơbăt hơdăh găh tơdrong jang pơtăm chehphe kiơ̆ trong ou.

-  Ƀok ăi, tơdrong yă kiơ pơm pha kơ trong jang “lơ tơm hơchăng tơ ‘mơ̆ng”? ih tơroi mă hơdăh lăng găh trong jang ou păng trong vei kơjăp ăn hăp đei plei lơ hơnơ̆ng?

Ƀok Nguyễn An Sơn: “Găh trong jang, ‘noh lăp đơ̆ng rŏng pơtăm hăp bluh 2 sơdrai ‘noh ba gŭt tơ ‘mơ̆ng vă kơ hăp chăt blŭh đei lơ tơm. Păng ưh kơ kăt kơ nhŏng lê̆ hăp blŭh vơ̆. Lăp đơ̆ng rŏng phĕ plei blŭng a, bơ̆n kăt hŭt hloi sơdrai plei blŭng ‘noh păng rong lê̆ hăp plei sơdrai tơ̆ kơpal.

Păng truh sơnăm mă puăn ‘noh kăt hŭt ƀar tơm truh pêng tơm, rong mĭnh tơm vă kơ hăp plei sơdrai tơ̆ kơpal. Păng bơ̆n rong tơƀyĕng tơplih hăm tơm so. Păng đơ̆ng rŏng 1 sơnăm ‘noh đe koh hut hloi tơm blŭng ou. Kơna chehphe hơnơ̆ng bluh vơ̆ tơm sơdrai hle. Kơ yuơ lơ loh plei chehphe oei hơnơ̆ng plei ăl, plei ‘lơ̆ng hloh pơtêng hăm chă pơtăm joăt joe đơ̆ng sơ̆ ki. Pơtăm joăt joe đơ̆ng sơ̆ sơdrai tơƀla ‘noh lơ. Sơdrai tơm ‘noh lăp đei sơnăm blŭng đĕch. Đơ̆ng sơnăm đơ̆ng rŏng jĭ sơdrai tơƀla ngăl.

- ‘Ngoăih tơdrong vei kơjăp đei plei hơnơ̆ng păng găr ‘lơ̆ng, trong jang rong lơ tơm păng ưh kơ kăt prĕch tơ ‘mơ̆ng hơnhăk đei tơdrong hơ iă yă kiơ găh lơ̆m vei lăng mir pơgar, găh dơnơm ‘long jing ‘lơ̆ng păng tơdrong chă phĕ hŏ ƀok?

Ƀok Nguyễn An Sơn: “Vei lăng găh kŏng nhân păng kih thuơ̆t ‘noh hiôk ƀiơ̆. Kơ yuơ pơrang pơrăm dă ƀiơ̆. Mă ƀar dơ̆ng ‘noh, sơdrai tơƀla ưh kơ đei lơ nhen bơ̆n kăt prĕch kơnhŏng. Mưh bơ̆n kăt prĕch hơ nhŏng ‘noh tơƀyĕng chăt lơ, kơna bơ̆n hơnơ̆ng hleh hŭt, tơhoach jơ ‘năr jang tôch kơ lơ. Mă pêng dơ̆ng tơdrong chă phĕ jĭ tôch kơ ƀônh, ưh ngê̆ chă phĕ ‘mơn dôm sơdrai tơ̆ kơjung ou to dơ̆ng”.

- Trong jang ou đei iung jang hơdoi hloi hăm tơruih đak kơtoh gơ̆h hơgei. Kiơ̆ kơ ih lăng lơ liơ găh tơdrong chă tơruih ‘nou păng trong vei lăng năng tông, mă kăl lơ̆m khei ‘năr tŏ ‘mi kial Tây Nguyên roi năr roi chrih chrĕng?

Ƀok Nguyễn An Sơn: “Mă blŭng ‘noh dă ƀiơ̆ tơhoach đak. Kơ yuơ đak tơ̆ Tây Nguyên bơ̆n jei pă gan jrăh nhen sơ̆ bơih. Kơna tơdrong chă tơruih kơtoh đak ‘noh tôch pơkom đak. Dang 70 sơnăm dơ̆ng ‘noh đak pă gan đei bơih, ưh khan lai yơ jei đei đak ngăl. Sơ̆ oei đei bri kơdrơ̆ng hăp oei vei lăng đak, găh dang ei ‘mi pă gan đei bơih, tu đak kơ Tây Nguyên jei pă gan đei hloi. Kơna tơdrong chă tơruih đak kơtoh lơ loh jĭ tôch hơ iă, pơkom đei đak. Mă ƀar ‘noh hăp đei pơtruh ăn phŏng mơ̆r tơtom păng ƀlep jơ ‘năr hăp bluh vơ̆. Pơtih gia blŭng, pơyan ‘mi, dơnơm ‘long kăl ‘meh vă trep iŏk lơ đạm ‘noh bơ̆n prôi đạm lơ. Tŏk bŏk pơyan ‘mi ‘noh chă prôi mă lăp ƀar păh N (Nitơ), P (phôt pho) păng K (Kali) ‘noh bơ̆n tuh hrou dôm ăi dih băl. Truh hơtuch pơyan ‘noh prôi lơ phŏng lân, kali vă rong plei. Bơ̆n chă prôi ƀlep jơ ‘năr păng ƀlep kih thuơ̆t lei găr hăp hơkou păng dơnơm ‘long bluh vơ̆ ‘lơ̆ng. Păng mĭnh tơdrong dơ̆ng ‘noh sơdrông pơrang pơrăm jei ưh kơ lơ, kơ yuơ hăp ưh kơ đei jơ ‘năr vă pơrăm. Păng trong pruih đak kơtoh jei jro hloi pơgang pơm pơrăm hŭt pơmou pơrang, ưh kơ ngê̆ bơ̆n chă pruih kơtă pơm ‘mê̆ ‘mach cham char đơ̆ng rŏng ou”.

- Mă đơ̆ng iŏk đei jơnei kơjăp, ưh kơ jor trong jang kiơ̆ trong hle ou gô tơƀơ̆p tơdrong mơmat tat ‘măng mă blŭng. Kiơ̆ kơ ih, tơdrong long yă kiơ kăl hloh lơ̆m lang să trong jang ou păng ih ‘meh vă chă pơma pơkă ăn kon pơlei lơ liơ?

Ƀok Nguyễn An Sơn: “Kon pơlei ngăl chă apĭnh, ba jei ngăl chă tơblang ăn ‘noh tơdrong tơmơ̆t jên jang ‘măng mă blŭng lơ găh đing tơruih đak kơtoh ou. Găh đing đak răt tơmơ̆t đơ̆ng Israel ‘noh tôch kơ măt. Mă lei kiơ̆ kơ ĭnh chehphe hăp plei ăl jei hoei mơ̆n. Mă lei kơ yuơ ‘măng mă blŭng đe ưh kơ đei kon jên lơ. Mă ƀar dơ̆ng ‘noh đei mĭnh ƀar ‘nu bơngai tim gan pơ̆n. Hmă hmă akhan, ki hei brei mơ sơ̆ bơ̆n jang sa jei hoei mơ̆n, pơm tơplih vă pơm kiơ, dang ei chă tơplih ‘noh ning mônh kơnh lơ liơ. Mă lei kiơ̆ kơ ĭnh, jang lơ lou plei lơ hloh, găr hăp ‘lơ̆ng hloh. Tơdrong mă pêng ‘noh tơdrong pơtrŭt kon pơlei pơm kiơ̆. Păng nhôn jei drơ̆ng nơ̆r tơdăh kon pơlei ‘meh jang kiơ̆ lei nhôn chă pơtho ăn hloi găh kih thuơ̆t ou to”.

- Lei ah, bơnê kơ ƀok Nguyễn An Sơn hlôi ‘măn jơ ‘năr chă pơma dơnuh ou hơ!