Tơpă yan âu, đơ̆ng blŭng khei 11 sơnăm ‘nâu, tơring Tây Nguyên hơnơ̆ng pŭ ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng đơ̆ng tŏ ‘mi kial kơ nê̆ păng kial hơbŭt kơsô̆ 13 ( kial hơbŭt Kalmaegi), pơm ăn ‘mi tih đunh năr, pơm ăn lơ hơgăt teh cheh phe đei đak lơ̆p, păk tơgơ̆, ôm rơh. Tơ̆ Hơp tak xăh Choh jang sa Ea Wy, xăh Ea Wy (apŭng Ea H’leo hơdrol ki) hăm hloh 100 hek cheh phe păng tiu pơtăm hơlam, dôm bơngai jang lơ̆m hơp tak xăh hlôi athei kơchăng phĕ hrôih, kăt hơleh hơmet pơgar vă tang găn hiong răm. Yă Lương Thị Oanh, Kơdră vei lăng Hơp tak xăh roi tơbăt:

“Vă đei ‘măng kial hơbŭt kơna kon pơlei kŭm bơngơ̆t, tơ gĕch năm phĕ dôm plei đum hơdrol vă tơ jur kơsô̆ hơlŭng plei, đang kơ ‘noh kăt hơleh dôm sơdrai gô đei kial hơrơ̆t păk tơgơ̆. Kon pơlei kŭm athei răp lăng tơ̆ lơ̆m pơgar kơdih mă pơ ‘lơ̆ng, blŭng pơyan âu ‘noh dôm ŭnh hnam kŭm athei chă hơdrin phĕ kơdih‘noh tơm”.

Mă đơ̆ng Kial hơbŭt kơsô̆ 13 hlôi pơm ăn hiong răm tôch kơ tih ăn 2 dêh char Đắk Lắk păng Gia Lai, mă lei dôm tơring pơtăm cheh phe tơ̆ hlom lơ̆m groi teh păih pơmơ̆t hlôi veh ver đei hiong răm. Tơ̆ hơp tak xăh Choh jang sa kơjăp Cư Suê 2-9, xăh Quảng Phú, dêh char Đắk Lắk, kon pơlei tŏk bŏk hăt hot phĕ cheh phe. Vă vei sơđơ̆ng ‘lơ̆ng, kon pơlei lăp phĕ plei đum, vei sơđơ̆ng kơsô̆ đum vă đĭ; tang găn pơm ưh kơ ‘lơ̆ng dơng, hla, ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh plei sơnăm đơ̆ng rŏng. Kiơ̆ kơ ƀok Đặng Dậu Thanh, Kơdră vei lăng Hơp tak xăh, mă đơ̆ng kơjă cheh phe blŭng pơyan sơnăm ‘nâu pơvei tơ̆ kơsô̆ lơ, jur tŏk dang 120 rơbâu hlak jên 1 kĭ, hơnhăk ăn tơdrong chhôk ‘nă ăn bơngai pơtăm, mă lei oei đei lơ tơdrong kơhret đơ̆ng tŏ ‘mi kial păng bơngai jang.

“Jên bơngai jang dang ei kŭm tŏk lơ hloh kơ rim sơnăm kơna kŭm tơƀơ̆p lơ pơmat tat. Lơ̆m kơplăh phĕ ‘noh ‘năr tơplih ưh kơ ê, nhen ‘mi, ‘noh kŭm ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh tơdrong sơ̆k cheh phe đơ̆ng kon pơlei jang chŭn mir”.

Đơ̆ng rŏng dôm ‘măng ‘mi kial hơbŭt, Tây Nguyên đa đei dôm ‘măng ‘mi tih yua đơ̆ng ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng đơ̆ng kial pơyan Hơlĕch Tu. Tơdrong ‘mi đunh păng hngôm lơ gô pơm ăn tơdrong sơ̆k, vei lăng cheh phe jing gleh hrat hloh. Lơ kon pơlei jang chŭn mir athei hor koăl tăng, pĕng chai nilon, dăh mă pơm pơsŭn pơgia vă vei lăng hơnih sơ̆k, mă lei oei hơnat veh ver đei hơmơt kơ găr cheh phe brơ̆p, găm, ưh kơ ‘lơ̆ng. Ƀok Lê Văn Thanh, oei tơ̆ xăh Ea Na, tơroi:

“Cheh phe tơring nhôn đum hrôih pơting hăm dôm tơring nai, ‘noh đei 1 tơdrong ưh kơ ‘lơ̆ng ‘noh jĭ pơyan ‘mi oei đei tơ̆ khei ‘năr hơtuch, tam mă tôch đĭ hloi, kơna ƀơ̆t phĕ đang ‘noh tơdrong sơ̆k, vei lăng sư kŭm ưh kơ đei vei sơđơ̆ng‘lơ̆ng”.

‘Mi lơ ling lang jing long nol hăm tơdrong phĕ cheh phe tơ̆ lơ tơring. Tơdrong phĕ ƀlep ki thuơ̆t, tơplih ‘lơ̆ng trong sơ̆k vă vei lăng, ‘noh jĭ tơdrong tơm tơgŭm bơngai pơtăm cheh phe vei kơjăp iŏk yua, sơđơ̆ng anih tĕch păng vei sơđơ̆ng ‘lơ̆ng găr cheh phe tĕch tơ̆ teh đak đe.

Vă tơgŭm ăn bơngai pơtăm cheh phe kơchăng ƀiơ̆ lơ̆m tơdrong phĕ, ‘măn răk cheh phe ƀât tŏ ‘mi kial ưh kơ ‘lơ̆ng, nhôn đei jơ apinh jet hăm Tiến sĩ Phạm Công Trí, bơngai juăt roi tơƀôh trong jang cheh phe kơjăp ‘lơ̆ng.

- Tiến sĩ Phạm Công Trí ăi, ƀât hơnơ̆ng đei ‘mi, tŏ ‘mi kial ưh kơ sơđơ̆ng, mih ma duch nă athei hơmet yă kiơ adrol kơ mât lơ̆m pơyan phĕ cheh phe vă huei kơ hiong răm lơ?

-Tiến sĩ Phạm Công Trí: Nhôn tơchĕng, hrei ‘nâu pơtơm vă mât lơ̆m pơyan phĕ, blŭng a ‘nŏh athei vei lăng ‘ngiĕt, lê̆ kơ chong hŭt ‘ngiĕt, yoa mưh chong rơgoh ‘ngiĕt ‘nŏh gô ƀơm ưh ‘lơ̆ng truh tơ̆ pơyan phang truh păng ƀơm ưh ‘lơ̆ng truh plei cheh phe mưh bơ̆n phĕ hai. Bơ̆n chong ‘ngiĕt lơ̆m pơgar cheh phe lê̆ tơm ‘ngiĕt kơjung ƀiơ̆ kơ teh đơ̆ng 5 – 10cm vă hiôk hian ăn tơdrong phĕ. Mih ma duch nă athei dônh, gơ̆ lê̆ dôm dơng sơdrai kro, plei jô vă gơ̆h đei tơm cheh phe rơgŏh ‘lơ̆ng ăn kơ bơ̆n phĕ, hơmet tôm tơmam, bơngai jang mă lăp. Yoa hrei ‘nâu, bơ̆n hơnơ̆ng kơtơ̆ng tơdrong tơroi truh ‘năr hơgâm, kơna 1,2 năr đơ̆ng rŏng đa đei ‘mi. Đơ̆ng noh tơdrong tơdra hơdrol tŏ ‘mi kial tôch gĭt kăl.

- Lei, mưh phĕ, vă đei găr cheh phe ‘lơ̆ng, mih ma duch nă athei tơrek truh dôm tơdrong kiơ, hă ƀok?

-Tiến sĩ Phạm Công Trí:  Kiơ̆ rim tơdrong mă bơ̆n chă phĕ plei rơgŏh, athei ming hơdrô̆ dôm găr plei ưh kơ ‘lơ̆ng, phơ̆k vă cheh phe gơ̆h rơgŏh ‘lơ̆ng. Nhôn tơtă mưh phĕ athei lơ̆k ƀao kak mă ‘lơ̆ng, bơ̆n lê̆ kơ choh pơgŏh ‘ngiĕt mă chong kơpal kơ teh dang 5-10cm vă dui ƀao kak ƀônh, huei đei ƀruih ƀrăm lơ̆m găr cheh phe, tơgŭm ăn cheh phe rơgŏh ƀiơ̆. Mưh phĕ mih ma duch nă athei adrin vei rong, pơgơ̆r phĕ đơ̆ng 2-3 đơt vă gô cheh phe đum ‘mơ̆i. Mă 2 ‘nŏh mih ma duch nă athei răt hơmet ƀao nilon, vă mưh đei ‘mi ‘nŏh bơ̆n iŏk ƀao nilon âu kruh plei cheh phe, tơgŭm ăn plei cheh phe ưh đei găm yoa oei đei ‘năr pơchrang, găr huei kơ phơ̆k.

- Mĭnh tơdrong gĭt kăl nai ‘nŏh jĭ sơ̆k păng ‘măn răk cheh phe đơ̆ng rŏng kơ phĕ. Inh roi tơƀôh ki thuơ̆t sơ̆k mưh đei ‘mi pơdui đunh lăng?

-Tiến sĩ Phạm Công Trí: Cham sơ̆k bơ̆n ‘nŏh jĭ cham man xă tơ hnă, kơna mưh ‘mi jur ‘nŏh đa đei đak lơ̆p, mât lơ̆m găr cheh phe. Mă lei lơ cham sơ̆k hrei ‘nâu đei pơm trong ăn đak ro, vă akhan cham oei man tơhnă ră mă lei đe chor trong iơ iĕ vă ăn đak ‘mi ro kiơ̆. Kơna mưh ‘năr ưh kơ ‘lơ̆ng, bơ̆n kôch pôi găr cheh phe ƀât anih kơjung, oei đak ‘mi ‘nŏh ro đĭ tơ̆ anih thŭng, ro lĕch kiơ̆ trong đơ̆ng bơ̆n chor. Cheh phe huei kơ đei đak mât lơ̆m găr thoi noh sư gơ̆h ‘lơ̆ng ƀiơ̆. Păng dôm khul jang hơdoi dăh mă unh hnam đei ƀôh ‘nŏh đe sơ̆k lơ̆m hnam sơ̆k hăm kơmăy vă gơ̆h đei plei ‘lơ̆ng. Tơdăh đei, mih ma duch nă athei adrin răt kơmăy sơ̆k iĕ ưh đei ‘nhui, mă ưh ‘nŏh kơmăy ot plŏ kơđoh cheh phe, tơplih ăn ot nhen adrol ki pơm ăn cheh phe găr jing ưh ‘lơ̆ng dăh mă sơ̆k hloi hăm kơđoh cheh phe ưh jăh kro. Hrei ‘nâu hlôi đei lơ kơmăy plŏ kơđoh cheh phe, mưh plŏ đang ‘nŏh bơ̆n sơ̆k ƀônh hrĕng, ƀônh kro păng găr cheh phe kŭm ‘lơ̆ng ƀiơ̆.

- Tơpă tơ̆ yăn âu lơ unh hnam athei thuê bơngai jang kiơ̆ pơyan vă phĕ cheh phe. Bĭ ki thuơ̆t phĕ kăl ưh hă ƀok?

-Tiến sĩ Phạm Công Trí: Mưh phĕ ‘nŏh lơ bơngai jang cheh phe athei thuê đe phĕ kơna tơdrong pơtâp ki thuơ̆t phĕ ăn bơngai jang kŭm tôch kăl. Yoa mưh đe sư ưh đei pơtâp ki thuơ̆t phĕ ‘nŏh đe sư phĕ hloi plei oei kơsĕ, phĕ kư̆ kă pơm ăn plei cheh phe đei phĕ jing ưh kơ ‘lơ̆ng. Bơ̆n lê̆ kơ phĕ broch plei oei kơsĕ păng athei phĕ pleh iŏk găr đum, pleh thoi noh gơ̆h đei cheh phe ‘lơ̆ng.

- Đei nơ̆r akhan, phĕ cheh phe gô plei đum dêh ‘nŏh pơm ăn tơm ‘long ưh jăng, mă loi mưh đei kial tơngiĕt păng ưh đei bơngai jang. Ih tơchĕng thoi yơ găh tơdrong ‘nâu?

-Tiến sĩ Phạm Công Trí: Bơ̆n athei băt thoi âu: ‘long cheh phe gô tơplih ming dơ̆ng tơm rơh. Mưh tơm cheh phe đei lơ plei đum păng plei oei đei dơ̆ng đĭ drang drao ngăl bơih ‘nŏh gơ̆h năng jĭ plei đum ngăl bơih. Kơplăh âu tơdăh bơ̆n sơ̆k, ot cheh phe kro ‘nŏh gô đei găr tôch ‘lơ̆ng. Tơdăh bơ̆n ot hơdrih ‘nŏh athei gô cheh phe đum đĭ ‘mơ̆i na phĕ. Kơna bơ̆n athei băt, ‘ngoăih kơ đơt phĕ chă pleh plei đum blŭng a, đơt ƀar athei gô cheh phe đum ‘mơ̆i, vă akhan ưh pă đei găr kơsĕ ‘nŏh bơ̆n phĕ.

Mĭnh tơdrong kăl kơ băt dơ̆ng, tơdăh kon pơlei săy phŏng đơn dăh mă phŏng ưh đei tôm kơchơ̆t trung vi lượng ‘nŏh mưh plei đum lơ, sư trep iŏk mơr đơ̆ng tơm ‘long pơm ăn ‘long jing ưh jăng, mă ưh ‘noh dôm pơgar teh ưh ‘lơ̆ng sư pơm ăn ‘long ưh kơ kĕ chăt bluh pran dơ̆ng. Mă lei hăm mih ma duch nă săy phŏng juăt yoa, đei tôm trung, vi lượng ‘nŏh tơdrong ‘nâu ưh đei ƀơm truh tơ̆ tơm ‘long cheh phe. Tơdrong săy phŏng juăt yoa kŭm pơm ăn rơh ‘long chăt pran ƀiơ̆, tơ̆ tơm đei lơ dơng, sơdrai pran ‘lơ̆ng ‘năi. Thoi noh, tơdrong phĕ plei đum păng plei kră gô hơnhăk ba ăn bơ̆n plei cheh phe ‘lơ̆ng păng tơm ‘long cheh phe oei pran ‘lơ̆ng đĕch.

- Lei a, bơnê kơ ih roi tơbăt dôm tơdrong tôch đei yoa âu hơ.