Jơ ‘năr chơt hơ iă ‘Măng pơlong hao thŏng nan pơjei iŏk  Cúp A Sanh păng pơgơ̆r Pơlong tôn chĭng chêng tơ̆ tơring Ia Grai, dêh char Gia Lai hơvơn đei tôch kơ lơ kon pơlei rim hơdrĕch hơdrung atŭm hăm tơmoi tơmang pơhiơ̆ vang năm lăng. Atŭm hăm ‘măng pơlong hao thŏng nan, hloh 1.000 ‘nu nghê̆ nhân găh 13 khul tôn chĭng chêng, 14 khul hơsoang đơ̆ng rim tơring kơ dêh char Gia Lai, vang chă tôn chĭng chêng, joh hơsoang ‘lơ̆ng rŏ. Nghệ nhân ưu tú Rơ Chăm Tih kơ pơlei Jut 1, tơring Ia Sao, dêh char Gia Lai pơma tơbăt:

“Ba chhôk hơ iă dêh, nhôn hlôi chă tôn reh bơ̆n tĭng nĭng chĭng klơk vă kon pơlei chă lăng, băt dôm tơmam tôn reh hơdrĕch hơdrung bơ̆n. Nhôn tơƀôh tơbăt vă kơ đe hlôh vao, pơma dơnuh dih băl. Rim tơmoi đơ̆ng hơtăih truh jei vang năm pơm lêh ou mơ̆n”.

Pơlong tôn chĭng chêng păng pơlong hao thŏng nan tơ̆ thoong đak kroong Pô Kô đei dêh char Gia Lai pơgơ̆r rim sơnăm vă vei răk, atŏk tơ iung dôm tơdrong joăt joe, tơdrong oei sa ‘lơ̆ng rŏ kơ rim hơdrĕch hơdrung. Vang năm pơm lêh, rim tơmoi ưh khan lăp chă lăng dôm tơdrong hơ iă kơ tôn chĭng chêng, hơsoang, mă oei băt hloi dôm hơnih tơmang pơhiơ̆ ‘lơ̆ng rŏ nhen: Làng chài (Pơlei hrăh jal), Thác mơ, Dơnŏk thŏng nan A.Sanh, Hơnih gru gra gĭt kăl dăr sơnăm Chư̆ Nghé,…

Hăm kon pơlei bơngai Jrai oei tơ̆ Gia Lai, chĭng chêng ‘noh tơmam tôn ưh kơ gơh kơƀăh lơ̆m tơdrong oei sa, gei kơjăp hăm tơdrong kơ̆m kang kơnang. Lơ̆m ou “Kơ̆m et jur sa” hmă hmă pơgơ̆r lơ̆m hơtuch sơnăm, đơ̆ng rŏng kĕch yoă ƀa đang.

“Ơ Yang, năr ou ĭnh ba nhŭng iĕr năm tơ̆ ou, hơvơh hơvơi kơ Yang vang năm et sa, lăng tông nông gia ăn kon pơlei pran jăng grăng akou, jang sa đei iŏk yoa kơjăp. Ơ Yang Rông, yang kông yang đak vih năm tơ̆ ou vang et sa hơdoi hăm kon pơlei nhôn bĕ”.

Tơmam soi tơbeh ăn kơ yang ‘noh đei pơlăh đing, iĕr phang, hơ ie ƀa hle, ge tơdrô. Đei ‘măng mĭnh tŏ nhŭng dăh mă iĕr tơmông ‘noh hoei bơih.

Lăp đơ̆ng rŏng soi tơbeh, hơdruh tơdăm lơ̆m pơlei chă tôn chĭng chêng, hơsoang, vang et sa hơdoi. Mŏ Rah Lan H’Tiết, oei tơ̆ tơring Ia Dơk, dêh char Gia Lai, tŏk bŏk pơvih pơvăn bơ̆n pơlăh đing, kơdik hiơ hiĕk pơma:

“‘Nou jĭ ‘măng mă blŭng vang năm pơgơ̆r et jur sa kơ bơngai Jrai, ba hơ iă dêh kơ yuơ băt dơ̆ng tơdrong joăt joe ‘lơ̆ng rŏ kơ hơdrĕch hơdrung bơ̆n. Hloh đơ̆ng pơgơ̆r ou rim bơngai sa roi tơgoăt tơgoăl kơjăp hloh dơ̆ng kơ hơdrech hơdrung bơ̆n.”

Dôm đe hơdruh Jrai hăm hơbĕn ao tanh, rôp ti dih băl chă hơ soang rơ hoĕ rơhoĕn druh kiơ̆ chĭng chêng. Hưch hanh hăm tơdrong pơgơ̆r kơ̆m kang kơnang giĕng, oh Siu Điệp pơma tơbăt.

“Ĭnh hơ iă dêh đei vang chă hơsoang lơ̆m năr lêh ou, đei tơƀơ̆p pơma dơnuh hăm rim bơngai păng băt dơ̆ng tơdrong oei sa joăt joe kơ hơdrĕch hơdrung bơ̆n.”

Kră pơlei Siu Yon, pơlei Ó, tơring Ia Pia, dêh char Gia Lai tơbăt, Et jur sa kơ bơngai Jrai đei đơ̆ng kră sơ̆ bơih, jĭ jơ ‘năr vă rim bơngai pơgou dih băl, tơgoăt dih băl kơjăp đơ̆ng rŏng mĭnh sơnăm jang sa gleh hrat.

Kơ̆m et jur sa ou jĭ tôch gĭt kăl hăm bơngai Jrai. Kon pơlei bu bu jei chơt hơ iă, jang sa đei iŏk yoa kơjăp. Mưh pơgơ̆r kơ̆m giĕng, pơlei đei khul tôn ching chêng chă tôn. ‘Nou jĭ jơ ‘năr vă đe mơlôh băt hloh dơ̆ng tơdrong oei sa joăt joe đơ̆ng sơ̆ ki, atŭm dih băl vei răk, atŏk tơ iung. Lơ̆m pơgơ̆r et jur sa ‘noh kon pơlei tôn chĭng chêng, ra sơgơ̆r, hơsoang vang vei răk tơƀăk mong tơdrong oei sa joăt joe ‘lơ̆ng rŏ sơ̆ ki ou”.

Bơ̆n gơh akhan, chĭng chêng jĭ pơhngol lơ̆m dôm tơdrong et xa kơ bơngai Jarai tơ̆ dêh char Gia Lai. Ƀok Kpă Choé, oei tơ̆ xah Phú Thiện – tơring đei Anih gru gra kră sơ̆ - joh ayŏ kơ teh đak Plei Ơi tơguăt hăm tơdrong tơroi kơ Pơtao Unh ăn tơbăt: rim sơnăm, tơ̆ ou hơnơ̆ng pơgơ̆r et soi kơ Yang Pơtao Apui. Kơplah noh, nơ̆r chĭng chêng grasia tơgŭm tơroh kon bơngai hăm yang hơpang, tơguăt tôm kon pơlei pơla, hơvơn lơ tơmoi truh tơmang lăng:

“Chĭng chêng tơguăt hăm tơdrong hơrih joh ayŏ kơ bơngai Jarai, jĭ tơmam pơ-'lơ̆ng đon bơnôh hăm nhôn 'noh nhôn tôch tơgĭt. Nơ̆r chĭng chêng păr ang lơ̆m dôm tơdrong et xa kơpô dah mă pơdoong groong ƀŭ... jĭ tơdrong pơ-ư pơ-ang kăp gĭt kơ bơngai Jarai nhôn”.

Kră pơlei Ksor Chuel, oei tơ̆ xah Ia Rbol, dêh char Gia Lai, tơroi gah dôm khôi juăt kră sơ̆ kơ bơngai Jrai ưh gơh kơƀăh nơ̆r chĭng chêng, sơgơ̆r păng dôm tơmam reh tôn kon kông:

 “Joh ayŏ 'măn pơsô̆ ăn tơdrong hơrih, pơtih nhen tôn pơre dôm tơmam reh tôn kon kông, tôn chĭng chêng, hơsuang, tôn chĭng klơk, ot kơ-ni athei đei vei răk tơƀăk mong. Joh ayŏ kơ bơngai Jarai sơ̆ ki ưh hơdrô̆ đei chĭng chêng đĕch ôh, oei đei lơ tơmam reh tôn kăp gĭt nai nhen: Kơni, tĭng nĭng, chĭng klơk, pơ̆t pơng. Chĭng Nhâm, chĭng chêng 'măn et xa kơpô, chĭng Lào. Đei teh đak tơrĕk tơgŭm vă vei răk tơƀăk mong, hơmet hơtŏk noh nhôn chơt hơ-iă dêh”.

Vă chĕp vei păng tưk tơiung tơdrong tôn chĭng chêng Tây Nguyên, rim sơnăm, dêh char Gia Lai pơgơ̆r lơ tơdrong jang tih nhen “Giĕng lêh joh ayŏ - tơmang lăng”, “Năr joh ayŏ dôm hơdrĕch kon kông”, “Pơgơ̆r tôn chĭng chêng”, “ Lăng, mơ̆ng tôn chĭng hơtuch giĕng”... Hơdai hăm ‘noh, anih jang kơpal hlôi pơgơ̆r dôm lăm pơtho tôn chĭng ăn jơhngơr mơlôh, hơnhăk chĭng chêng lơ̆m hnam trưng hŏk, pơm tơiung ming tơdrong et soi kră sơ̆....

Tơ̆ kơ măng hơtuch giĕng, tơ̆ cham hnam hŏk hôp tơpôl plei Blang 3, xăh Ia Hrung, Gia Lai, jơva chĭng chêng. ‘Noh jĭ lăm pơtho joh ayŏ joăt joe yua đơ̆ng Puih Dup ‘măn ăn đe druh dăm Jarai păh iung. Vang hŏk hơsoang hơdai hăm khŭl tôn chĭng plei Blang 3, oh Puih Hlao tơroi:

“Ĭnh chơt hơiă dêh ƀơ̆t vang pơhrăm hơsoang, pơtâp tôn chĭng yua đơ̆ng ƀok thây Puih Dup pơtho. Kiơ̆ đơ̆ng noh, tơgŭm nhôn băt đei tơdrong ‘lơ̆ng hơiă kăp gĭt kơ hơdrĕch kon kông. Ĭnh bơnê kơ ƀok thây păng chhôk ‘nă găh tơdrong ‘lơ̆ng hơiă joh ayŏ kơ hơdrĕch nhôn”.

Oei oh Siu Ting Ning tôch kơ chhôk ‘nă yua kơ đei mĕ ƀă chă hơnăn kiơ̆ 1 kơloăi tơmam tôn reh joăt joe. Sư roi tơbăt:

“Khŭl tôn chĭng nhôn ‘noh đei đe buăl rơneh sơnăm đơ̆ng 2008 truh 2011. Drŏ kăn đei 7 ‘nu, drŏ nglo đei 5 ‘nu. Khŭl năm tôn, hơsoang tơ jê̆ hloh ‘noh jĭ tơ̆ Cham să Đại đoàn kết (Pleiku), năm hơtăih hloh ‘noh jĭ Quảng Ngãi, Quảng Trị. Nhôn roi tơƀôh tơmam tôn reh joăt joe đơ̆ng nhôn păng tơƀôh ăn kơ đe sư trong tôn. Ĭnh ƀôh hiôk chơt păng ‘nă hal găh tơdrong joăt joe kơ hơdrĕch kon kông nhôn”.

Khŭl tôn chĭng chêng druh dăm păh iung plei Blang 3, xăh Ia Hrung đei pơjing sơnăm 2021 hăm hloh 40 ‘nu bơngai. Khŭl ưh khan lăp pơvih ăn lêh tơ̆ tơring mă oei vang tôn hơsoang tơ̆ lơ năr pơgơ̆r tih. Mă loi ‘noh, ‘nao âu ngê̆ nhân Puih Dup hlôi hơdai hăm đe oh tôn chĭng tơ̆ Pơdă jơnei teh đak ƀlep ƀơ̆t tơbăt 80 sơnăm Quốc khánh 2/9 pơgơ̆r tơ̆ Anih tơm Hà Nội. Ngê̆ nhân Puih Dup tơroi:

“Chĭng chêng kơ bơngai Jarai nhôn ‘noh chă pơvei kơdih, ưh kơ lê̆ hiong tơdrong ‘lơ̆ng hơiă joh ayŏ kơ bơngai kon kông nhôn. Ĭnh hơdrin pơtho, iŏk kơ đei đe hơioh gơh hŏk. Đe hơioh chu pơhrăm ‘noh ĭnh kŭm hơdrin; ƀơ̆t lăp khei âu tam mă gơh ‘noh khei đơ̆ng rŏng sư hŏk gơh”.

Hăm đon tơnăp, ƀĕnh jơhngơ̆m ‘mêm kơ tơdrong tôn chĭng chêng, dôm tơdrong juăt ‘lơ̆ng đơ̆ng bơngai Jarai tŏk bŏk đei tơiung ming dơ̆ng păng oei jing tơdrong sơng đei lơ bơngai chă tơmang lăng lơ̆m păng ‘ngoăih kơ teh đak truh hăm Gia Lai. Sơnăm 2023, ngê̆ nhơ̆n Puih Dup chơt hơiă kŭm hăm Khul tôn chĭng kơ dêh char Gia Lai truh hăm tơdrong lêh Sori apŭng plenh teh Jeonju – Hàn Quốc. Lơ̆m 14 ‘nu bơngai năm tơ̆ Hàn Quốc tôn chĭng, teh chĭng klơk đei Rcom Bus, 21 sơnăm, tơ̆ Pleiku Roh, phường Pleiku jĭ bơngai oei ‘lơ̆p hlŏh. Rcom Bus tôch hơiă pơma:

“Khul hơnhăk ba tơdrong juăt ‘lơ̆ng đơ̆ng hơdrĕch nhôn roi tơƀôh ăn bôl boăl jơ̆p tơring, tơƀôh dôm tơdrong juăt ‘lơ̆ng đơ̆ng bơngai Tây Nguyên, đơ̆ng bơngai Việt Nam bơ̆n. ‘Măng mă blŭng truh hăm tơdrong tôn chĭng, hơsoang tơ̆ teh đak đe, đei pơgơ̆r tih thoi âu, oh ƀôh tôch hơiă păng tôch hưch hanh kơ hơdrĕch kơdih.”

Đơ̆ng dôm lăm pơtho tôn chĭng tơ̆ pơlei truh tơ̆ anih tôn hơsoang tih lơ̆m teh đak păng tơ̆ teh đak đe, jơva chĭng chêng bơngai Jarai hlôi păr ang jơ̆p jang kiơ̆ hơyak jơ̆ng bơngai kră, bơngai oei mơlôh. Đon tơnăp đơ̆ng đe ngê̆ nhơ̆n kŭm hăm tơdrong hưch ‘mêm đơ̆ng đe tơdăm păh iung vang tơgop tưk tơiung tơdrong joăt tôn chĭng chêng Tây Nguyên lơ̆m tơdrong arih xa hrei ‘nâu. ‘Nŏh kŭm jing trong yak đei pơ ‘yoi dơ̆ng tôch hơiă vă jơva chĭng chêng ling lang păr ang tơ̆ bri kông păng truh hăm bôl boăl lơ̆m apŭng plenh teh.