'Nhăk nhôn năm tơmang lăng đak glung Đăk Kar, xah Quảng Tín, dêh char Lâm Đồng, Nghệ nhân Điểu Đum oei tơ̆ pơlei Bu Bir, chơt hơ-iă ăn tơbăt: ou jĭ tơring kơ bơngai M’Nông ƀôh băt đei chĭng tơmo mă blŭng. Ƀok chơt hơ-iă tơroi kơ dôm tơdrong gah “tơmo re ang” kơ bơngai Mnông: “Đơ̆ng kră sơ̆, lơ̆m dôm năr sô̆ hơ-iă, đei tơdrong et xa tih thoi lĕ, et tŏk hnam 'nao, et jur xa ƀa 'nao păng dôm tơdrong et xa nai nhen pôk jơhngơ̆m jăn, bơngai M’nông tôn chĭng tơmo. Chĭng tơmo jĭ tơmam reh tôn tơdra đunh đai hloh, 'măn chă tôn lơ̆m tơdrong et xa kơ pơlei pơla, mơ̆ng tôch hiôk. Tơdra chĭng tơmo re kơnhang anng 'lơ̆ng, păr ang jơ̆p pơlei pơla bu bu kŭm kơtơ̆ng. Tơdra kơ chĭng tơmo adoi nhen chĭng chêng mơ̆n”.

Chĭng tơmo Đăk Kar mă ngê̆ nhơ̆n Điểu Đum tơroi hei tŏk bŏk đei 'măn pơdă tơ̆ Hnam pơdă Tơdra re ang (Anih Tơƀôh Pơdă dêh char Lâm Đồng). Yă Chu Thị Nga – juăt tơroi ăn tơmoi băt kơ Hnam pơdă Tơdra re ang tơroi hăm tơmoi truh tơmang: Hơnih pơdă đei asong jing 7 hơnăn tơm, hăm tơdrong kăp gĭt gah tơdra re đơ̆ng lơ tơmam drăm đei: tơdra re đơ̆ng tơmo, tơdra re đơ̆ng kial, tơdra re đơ̆ng unh, tơdra re tĭng glĭng đơ̆ng đak, tơdra re đơ̆ng tơ̆r, tơdra re đơ̆ng ang pơchră păng tơdra re đơ̆ng kon bơngai: “ 'Nou jĭ lăm akŏm tơdra re đơ̆ng tơmo. 'Nou jĭ hơmrŭk chĭng tơmo Đăk Kar đei ƀôh ah khei 6/1993 tơ̆ xah Quảng Tín, apŭng Đăk R’lấp (dêh char Đăk Nông so). Hăp đei 3 kơnao re thoi ou, kiơ̆ nơ̆r M’nông krao T’ru, T’rơ păng Tê (dang vă akhan Ƀă, mĕ păng kon). Kiơ̆ rim bơngai juăt chă chih hơlen noh hơmrŭk chĭng tơmo ou đei tơpang ti kon bơngai hơmet ming, noh đunh pơhlom ah anglŏ sơnăm mă 1 đunh đai sơ̆. Oei ou noh chĭng tơmo Đăk Sơn 'nao đei Thủ tướng Teh đak sơkơ̆t jĭ Mŭk drăm kăp gĭt kơ teh đak ah khei 12/2024 ”.

Mŭk drăm kăp gĭt kơ Teh đak – Hơmrŭk chĭng tơmo Đăk Sơn – đei ƀôh hloh 10 sơnăm hơdrol ki, tơ̆ xah Nam Xuân, apŭng Krông Nô, dêh char Đăk Nông so (dang ei noh xah Đăk Săk, dêh char Lâm Đồng). Hơmrŭk chĭng tơmo đei 16 hlak tơmo, đei kơjă kăp gĭt gah chih akŏm hơlen kơ tơdrong hơrih kră sơ̆ păng joh ayŏ. PGS.TS Bùi Văn Liêm, Phŏ Kơdră Jơnŭm juăt hơlen chih akŏm tơdrong hơrih kră sơ̆ Việt Nam, vang jang lơ̆m Jơnŭm mŭk drăm joh ayŏ kơ teh đak sơkơ̆t hơdah, Chĭng tơmo Đăk Sơn jĭ tơmam reh tôn kră sơ̆, bơ̆ng pang ăn tơdrong hơrih joh ayŏ kăp gĭt kơ kon pơlei tơ̆ tơring ah chăl yă ƀok sơ̆, sơkơ̆t hơdah tơm a la chă kăp gĭt kơ tơring teh Tây Nguyên:  “Chĭng tơmo Đăk Sơn jĭ mŭk drăm kăp gĭt kơ teh đak, minh lơ̆m dôm tơmam drăm kăp gĭt kơ Đăk Nông so, Lâm Đồng dang ei. Hơmrŭk chĭng tơmo 'lơ̆ng keh đơ̆ng tơdrong rơih iŏk tơmo truh kih thuơ̆t pơm tơlĕch hăm tơdrong gơh hơgei tơbang hơdah gah kih thuơ̆t wên wĕnh, trah pơjing. Inh pơtruh nơ̆r hăm Hơnih jang vei lăng kon pơlei, Hơnih jang Joh ayŏ, Tơplŏng kơdou păng Tơmang pơhiơ̆ dêh char Lâm Đồng pơtơm dôm trong jang tơnăp hloh dơ̆ng lơ̆m tơdrong vei răk tơƀăk mong kơjă joh ayŏ Mŭk drăm kăp gĭt kơ teh đak Chĭng tơmo Đăk Sơn”.

Lơ̆m ‘măng iung năm tơmang Cham să groi teh 'lơ̆ng lơ̆m apŭng plenh teh UNESCO Đăk Nông – “Tơring kơ dôm tơmam tôn reh”, đei Hnam chă pơdă tơƀôh chĭng tơmo tơ̆ pơlei Đắk R’Moan, phương Nam Gia Nghĩa, dêh char Lâm Đồng. Tơ̆ ou, đei 57 kơ loăi tơmam tôn reh kơ rim hơdrĕch hơdrung lơ̆m apŭng plĕnh teh, lơ̆m ou đei chĭng tơmo, chĭng chêng păng rim tơmam tôn reh joăt joe kơ bơngai M’Nông. Nghệ nhân Nhân dân Y K'ri  pơlei Jun Juh, tơring Đức Lập, dêh char Lâm Đồng, hưch hanh hơmanh bơnê: chĭng chêng ‘noh tơmam tôn tơm hloh lơ̆m rim ‘măng pơgơ̆r kơ̆m kang kơnang giĕng, tơklep kơjăp hăm tơdrong hơrih sa, lui kơ yang hơbang, vă tơƀôh tơbăt ăn jơhngơ̆m đon chơt hơ iă, ơh sơ-‘ngon lơ̆m tơdrong hơrih: “ Ƀai chĭng chêng nhen lĕ đĭ đei lơ̆m jơhngơ̆m đon ba bơih, nhen lĕ pơhngol ba đĕch. Mưh kơtơ̆ng đe chă tôn chĭng chêng tơ̆ yơ ‘noh pơm ăn jơhngơ̆m ba ưh kơsŭk hloi, ‘meh năm tơ̆ noh hloi. Sơ̆ đei pơgơ̆r kơ̆m kang kơnang giĕng tôch kơ lơ. Rim ‘măng pơtôch choh jang sa jei pơgơ̆r kơ̆m kang kơnang giĕng nhen: đơ̆ng rŏng jơmul kơdeh, kĕch ƀa, et sa mŏk tŏk kung, jur sa…jei pơgơ̆r et sa ngăl. Lăp 1 tŏ iĕr, ge tơdrô ‘noh pơđĭ lơ̆m pơlei jei chă tôn bơ̆n chĭng chêng, hơ soang pă băt kơ gleh lap hloi. Mưh kơtơ̆ng đe chă tôn chĭng chêng, lơ̆m jơhngơ̆m ba huch hanh tơpă mơ̆n”.

Dôm sơnăm tơjê̆ âu, anih joh ayŏ kơ dŏ xoang dêh char Lâm Đồng tôch tơrek truh tơdrong chĕp vei dôm tơdrong jŏh ayŏ kơdŏ xoang ‘lơ̆ng hơiă kơ kon pơlei kon kông tơ̆ tơring, pơjing tơdrong ‘lơ̆ng vă sơng tơmoi truh hăm groi teh gĭt kăl jơ̆p plei teh UNESCO Đắk Nông. Lơ̆m noh đei tơiung ming dơ̆ng dôm tơdrong et soi, tơdrong juăt ‘lơ̆ng đơ̆ng kon pơlei M’Nông nhen: Lêh pơvei ‘nhŏng oh, Lêh soi kơ jơhngâm pran, Lêh et jur xa ƀa ‘nao, Lêh soi krao ‘mi jur, Lêh pơm gơ̆ng soi kơ yang hri… Dôm tơdrong lêh et soi pơjing đei anih et xa, tôn chĭng chêng, hơxoang tôch hơiă, tơiung đei tơdrong juăt ‘lơ̆ng kơ “Tơring ƀĕnh jơva re”. 

Rok trong năm năng ngôi tơ̆ Groi teh gĭt kăl kơ plei teh UNESCO Đăk Nông, tơmoi gơ̆h tơgĕch truh ngôi hăm dôm tơdrong lêh et soi so kơ dôm hơdrĕch kon kông, lơ̆m noh đei lêh Tăm Blang M’prang Bon (lêh soi sar pơlei pơtăm ‘long) kơ bơngai M’nông găh hơnăn Tơmam joh ayŏ kăp gĭt kơ teh đak.

“Ơ yang hri, yang bri, yang kông, yang đak jăh truh tơ̆ âu xa kơpô ‘năr dơ̆ng, xa ‘nhĕm nhŭng tơ̆ kơsơ̆, tơ̆ kơmang et ngôi tơdrô ge, hơiă kơ ƀa plei hơkâu ‘lơ̆ng. Vang sŏng xa ƀa ‘nao hăm ‘nhĕm iĕr, apinh yang pring vei ăn mir ƀa pơlei pơla jing ‘lơ̆ng, ưh ăn sem bri brăh phă. Ơ yang apinh ih tơjur ăn pơlei pơla đei jơhngâm pran ‘lơ̆ng, arih xa hiôk chơt!”.

‘Nŏh jĭ nơ̆r soi lơ̆m lêh soi kơ bơngai M’Nông đei pơgơ̆r tơ̆ xăh Nâm Nung, dêh char Lâm Đồng. Tơdrong jang ‘nâu yoa Anih vei lăng Groi teh gĭt kăl kơ plei teh UNESCO Đăk Nông pơgơ̆r vă chĕp vei păng roi tơbăt dôm tơdrong juăt ‘lơ̆ng hơiă đơ̆ng bơngai M’Nông lơ̆m trong chă tơmang lăng đei hơnăn “Tơdrong hơ ‘mon kơ đak păng unh”.

Kră pơlei Y Xuyên jĭ ngê̆ nhơ̆n rơgei tơ̆ xăh Nâm Nung tôch hơiă mưh tơdrong et soi so kơ bơngai M’Nông đei pơgơ̆r dơ̆ng: “Nhôn sơ̆ pơgơ̆r et xa, soi kơ yang kơtă lơ̆m pơlei. Kơtơ̆ng jơva chĭng chêng ‘nŏh kon pơlei băt đei tơdrong et soi tih hloi, đe năm kơdih vang ngôi pơchơt, et xa hơdai hăm băl. ‘Nŏh jĭ dôm tơdrong lêh et chruih sŏk ko dăh mă tŏk hnam, Et jur xa ƀa ‘nao…. Kon pơlei đơ̆ng plei ‘nâu năm tơ̆ plei to; kơtơ̆ng đe tôn chĭng 'nŏh truh ngôi. Tơdrong arih xa hrei 'nâu kăl vei kơjăp dôm tơdrong juăt ‘nŏh. Kơna kăl đei Đảng, teh đak tơgŭm vă jơva chĭng chêng păng tơdrong et soi, tơdrong hơri M’nông ưh đei lai yơ gơ̆h hiơt hiong. Athei vei kơjăp tơdrong juăt 'lơ̆ng thoi sơ̆”.   

Ƀât hơtuch sơnăm, bơngai M’nông đa pơgơ̆r et jur xa ƀa ‘nao. Năr lêh âu ưh lăp tơƀôh đon lui kơyang hri, pôk pơ ư tơm ƀa, ‘long pơtăm gĭt kăl hlŏh lơ̆m tơdrong choh jang xa păng arih xa kơ kon pơlei đĕch mă oei tơƀôh tơdrong mât 1 ƀơ̆r đon, hơpơi ‘mĕh đei tơdrong hiôk jơnap ăn unh hnam păng pơlei pơla.

Ƀok Y Tiêng, tơ̆ xăh Nâm Nung, dêh char Lâm Đồng ăn tơbăt: “Nhôn soi ăn yang hri, sơng pơhngol ƀa ‘noh tôch gĭt kăl, jĭ năr pơchơt kơ pơlei pơla, nhen thoi năr têt hrei ‘nâu. Đơ̆ng rŏng kơ sơng pơhngol ƀa, kĕch ƀa đum blŭng a tơ̆ mir vih hơdrĕng, peh ƀa pai por hăm ƀa hle vă krao mih ma duch nă truh sŏng xa hơdai. Mă blŭng ‘nŏh soi kơ ƀa hle, đang kơ ‘nŏh soi jơhngâm pran ăn kon sâu lơ̆m hnam, hăm dôm tơmam xa đei pai hơmet tôch ‘lơ̆ng, đei hloi por tơyông, ‘nhĕm nhŭng, tơdrô... soi ăn kơ yang. ”

Nhen thoi noh mơ̆n, plei Pi Nao, xăh Nhân Cơ, dêh char Lâm Đồng kŭm jing 1 anih chă tơmang lăng lơ̆m tơpôl găh Groi teh gĭt kăl kơ plei teh UNESCO Đăk Nông. Lăp kơtơ̆ng jơva chĭng “sơng tơmoi” tôch hơiă, hơdai hăm tơdrong hơri hơxoang đơ̆ng đe ngê̆ nhơ̆n ‘nŏh gơ̆h ƀôh hloi tơdrong juăt ‘mêm tơmoi đơ̆ng kon pơlei tơ̆ âu.

Ƀok K’Bang – Ƀok pơgơ̆r plei Pi Nao ăn tơbăt, lêh et jur xa ƀa ‘nao jĭ tơdrong lêh tôch gĭt kăl kơ bơngai M’Nông đei pơgơ̆r đơ̆ng rŏng kơ kĕch yoă đang: “Plei nhôn pơgơ̆r et jur xa vă tơƀôh dơ̆ng dôm tơdrong juăt ‘lơ̆ng đơ̆ng sơ̆, dôm tơdrong hơri hơxoang kơ kon pơlei nhôn. Lơ̆m noh đei hloi tơdrong thi peh ƀa, pai por, tanh hơkăt, tôn chĭng, tanh brai, et tơdrô ge, hơri hơ ‘mon. Pơgơ̆r et jur xa ƀa ‘nao vă jơhnơr mơlôh băt dôm kơjă kăp gĭt đơ̆ng yă ƀok sơ̆ păng hơnơ̆ng chĕp vei, tưk tơiung dôm tơdrong juăt ‘lơ̆ng đơ̆ng hơdrĕch M’Nông nhôn”.

Yă Lê Thị Hồng An – sơ̆ pơm Phŏ Kơdră Anih vei lăng Groi teh gĭt kăl kơ plei teh UNESCO Đăk Nông, pơma hơdăh: Tơdrong ‘lơ̆ng pha ƀiơ̆ đơ̆ng groi teh gĭt kăl âu ưh lăp hơdrô̆ tơring teh đĕch mắ oei đei lơ tơdrong juăt, jŏh ayŏ kơ dŏ xoang tôch ‘lơ̆ng hơiă dơ̆ng. Đei ư̆ jĭ “Tơring ƀĕnh jơva re”, groi teh âu akŏm đei lơ tơdrong ‘lơ̆ng hơiă đơ̆ng hlŏh 40 hơdrĕch hơdrung đei: M’nông, Rađe, Mạ, Yoăn, Tày, Nùng, Dao… Đĭ đăng pơjing đei 1 anih đei ƀĕnh tơdrong juăt jŏh ayŏ kơ dŏ xoang tôch hơiă.

“Groi teh gĭt kăl Đăk Nông jĭ tơring oei xa hơdai đơ̆ng 40 hơdrĕch hơdrung ‘nhŏng oh. “Tơring ƀĕnh jơva re” blŭng a ‘nŏh jĭ jơva bri kông, đơ̆ng tơm hla ‘long, đơ̆ng thong đak ro, chơkơi kơtăh, dăh mă jơva re đơ̆ng chăl arih ‘nao. Păng lơ̆m noh kăl hlŏh jĭ jơva re đơ̆ng kon bơngai”. Lơ̆m 40 hơdrĕch hơdrung âu đei 40 nơ̆r pơma đơ̆ng hơdrĕch pha ra băl. Tơdrong hơiă hlŏh jĭ jơva re đơ̆ng kon bơngai, ‘nŏh jĭ đơ̆ng tơdrong hơ ‘mon; đơ̆ng boa hơri brông, đơ̆ng tơmam tôn reh kơ 40 hơdrĕch hơdrung; tơmam tôn reh đơ̆ng bri brăh, đơ̆ng chĭng tơmo, đơ̆ng pơ o, hơ ‘yơl, đơ̆ng hla tôl kŭm pơjing đei jơva re tôch hơiă ‘năi. Tơ̆ âu “Tơring ƀĕnh jơva re âu”, ‘ngoăih kơ 40 hơdrĕch hơdrung bơ̆n, mưh bơ̆ jang chă tơmang lăng ‘nŏh gô akŏm hloi lơ bơngai jơ̆p plei teh truh tơ̆ âu, iŏk yoa tơdrong hơri, tơmam tôn reh kơ dôm hơdrĕch hơdrung lơ̆m plei teh, kơna jing anih tôch kơ hơiă”.