Bơ̆n tŏk bŏk  mơ̆ng tơdra hơri brông kơ kon pơlei Xơ Đăng tơ̆ tơring sơlam teh Bờ Y, dêh char Quảng Ngãi. Ƀai hơri brông kơ bre hơdruh tơdăm hơvơn lơ tơdrong tơmơ̆ng đơ̆ng lơ kon pơlei tơ̆ tơring păng tơmoi truh akŏm hăm Tơdrong pơlong “Chĭng chêng – hơsuang” kơ kon pơlei kon kông. Nơ̆r hơri hiôk 'lơ̆ng, lŭk lơ̆k hăm nơ̆r re chĭng đei pơm đơ̆ng kram 'lao nhen tĭnh nĭng păng pơ̆t pơng:

“Ơ oh ơi, ba vih hnam 'nao, ti rôp ti, pơjing băt băl hơrih sơnêp sơnua.

Atŭm hăm 'nhŏng hơri ting ting păr ang jơ̆p jang, hơsuang dăr juang lơ̆m kơmăng ang khei.

Atŭm vang glơng tơdrong jang, pơjing unh hnam tơnŏ 'lơ̆ng.

Hơpơi 'meh ning nai kơnh pơlei pơla tơnŏ rŏ 'lơ̆ng

Hmach bơnê kơ nơ̆r hơri păng tơdra hiôk 'lơ̆ng kơ ƀai hơri brông kiơ̆ tơdra tĭng nĭng ou, yă Y Quan oei tơ̆ pơlei Đăk Mốt, xah Bờ Y tơroi: “Sơ̆ ah chăl yă ƀok, mĕ ƀă năm tơ̆ bri dah mă akŏm tơ̆ rông noh hơnơ̆ng kơ hơri brông păng reh tĭng nĭng, hơri tơtơl vă hơlen băt dih băl. Kiơ̆ đơ̆ng noh, hơdruh tơdăm brư̆ brư̆ băt băl, đơ̆ng rŏng kơ noh lơ hơdruh tơdăm lơ̆m pơlei hlôi jing unh om klo hơkăn. Đơ̆ng noh kon hơ-ioh đe sư adoi hơri brông ăn kon hơ-ioh đe sư tơmơ̆ng. Nhen kơdih inh ou adoi mơ̆ng tơdrong hơri brông đơ̆ng oei 'lơ̆p noh rơbot lơ ƀai hơri brông. Đei lơ ƀai hơril brông tơtơl tơbang gah tơdrong ưh kơ yĕng lơ̆m tơdrong tơhưch; băt 'mêm băl mă ưh đei tơ oei dih băl”. 

Ƀok A Jeo, oei tơ̆ pơlei Đăk Mốt, xah Bờ Y, dêh char Quảng Ngãi jĭ bơngai hơnơ̆ng kơ reh tĭng nĭng ăn đe ngê̆ nhơ̆n hơri tơtơl ăn tơbăt, dôm nơ̆r hơri hiôk 'lơ̆ng, tơdra hơsuang 'lơ̆ng kơ đe hơdruh Xơ Đăng hlôi hram lơ̆m đon bơnôh, klak klơm, hlôi pơm ăn kơ lơ tơdăm vơch kơ đon: “Lơ̆m minh tơdrong akŏm hơri brông hơnơ̆ng noh gah drŏnglo reh tĭng nĭng, oei gah drăkăn noh pơre nơ̆r hơri. Đơ̆ng rŏng pơtôch tơdrong akŏm hơri, vih tơ̆ hnam noh đe ƀlŏk kơ nơ̆r hơri păng hơri dơ̆ng nơ̆r kơ bơngai hơdruh păng đơ̆ng noh băt hưch. Kơyuơ noh, tĭng nĭng adoi akŏm đei tơdrong sô̆, tơdrong hĕl sơ-'ngon păng tơdrong ƀlŏk băt kơ minh hơdruh noh”.

Atŭm hăm hơri tơtơl, bơngai Xdang oei đei hơri ƀai hơri pơlung tôch kơ hiôk, lơ̆m ou đei ƀai hơri “Pơlung oh”  tôch kơ hiôk, hlôi mơ̆t lơ̆m jơhngơ̆m klơm klak rim jơhnơr.

“Thĕng thĕng oh ơi

Mĕ năm koh kơdret

Tep mă nĭt oh hơ

Ƀă chă gơ̆ ăn ba tơƀăng

Hrăng bĕ oh ah

‘Nĕ pă nhơ̆m hơ oh hơ”

‘Nou jĭ dôm nơ̆r hơri tơklep kơjăp hăm tơdrong oei sa, jang sa kơ kon kông. Mă đơ̆ng la boa hơri đei ‘măng rơdơ̆, đei ‘măng jăng rơrao jei tơbăt hơdăh ăn jơhngơ̆m đon hơvơh hơvơi hơpơi dai dai kơ bơngai Xdang. Ưh khan lăp bou plei kiăp kiăp mă oei tơbăt ăn jơhngơ̆m đon kơdih pơtruh tơbăt ăn rim răih bơngai  găh tơdrong hơrih sa kơ dih bơ̆n, kơ pơlei pơla bơ̆n.

Lơ̆m tơdrong hơrih hrei ou, rim tơdrong hơri bơngai Xdang oei vang vơch lơ̆m rim ‘măng chă pơgơ̆r et ot kơ ŭnh hnam, kơ pơlei, adoi oei pơm ăn jơhngơưm đon lŭ lăp, ‘meh mơ̆ng đơ̆ng tơmoi tơmang pơhiơ̆.

Tơ̆ pơlei Kon Trang Long Loi, tơring Đắk Hà, dêh char Quảng Ngãi, klo hơkăn nghê̆ nhân A Thui hăm Y Nhui tôch pơnam lơ̆m pơtho tơbăt tơdrong tôn reh dôm tơmam tôn reh kon kông, mă kăl tôn chĭng chêng păng hơri. Nghệ nhân ưu tú A Thui hlôi vei răk, chă tơchĕng hơlen păng pơm tơlĕch dôm tơmam tôn reh joăt joe sơ̆ ki păng chă pơtho hơri tơdrong hơri kră sơ̆: “Ba pơtho ăn kon pơlei chă tôn reh tơmam tôn reh kon kông, tôn chĭng chêng. Ba jei tôch pơngơ̆t găh tơdrong vei răk tơdrong hơri kơna ba chă pơhrăm tôch kơ lơ ƀai hơri kră sơ̆, ba băt chă hơri ƀai hơri ayơ ‘noh ba jei chă pơtho ăn kon pơlei ƀai hơri ‘noh hloi’’.

Vang yak hơdoi hăm klo lơ̆m tơdrong vei răk, pơtho pơhrăm dôm tơdrong oei sa, joh ayŏ kớŏ soang joăt joe kơ hơdrĕch hơdrung, nghệ nhân ưu tú Y Nhui tơbăt: “Đơ̆ng mă tơ oei dih băl ba ƀôh sư hơngŭr chă pơtho lơ loh gleh lap kơna ba jei hơdrin vang chă pơtho ăn dôm bơngai hŏk kiơ̆ nhen sư pơtho ‘noh mơ̆n. Ba ƀôh sư chă pơtho tôn chĭng chêng lơ liơ ‘noh ba koăt hloi đơ̆ng noh chă pơtho ăn kon pơlei kiơ̆ trong sư pơtho ou. ‘Ngoăih kơ ‘noh ba oei băt chă hơri, hơsoang đơ̆ng mă ‘nao 12 sơnăm păng ngăl vang chă joh hơsoang hơdoi hăm khul tôn chĭng chêng hloi”.

Tơdrong hơri Xơ Đăng tơ̆ Tây Nguyên đei lơ lơboa tôch hơiă nhen hơri Rơngêi, Ting ting, Chiếo, Ayo, Ding duôt, Tôn, Nhuăi, Tơngi, Rơvế, Kơhôi, Kơhui, Hơdruê, Xơ-iăng, Hdrôu, A Hôi, Plet… rim boa hơri dur jrang, jur tŏk, plei pơđơ̆k pha ra băl.

Rơngê – 1 lơ̆m dôm boa hơri rơdơ̆ hiôk hơnơ̆ng đei kon pơlei hơri ngôi tôch hơiă. Nơ̆r pơđơ̆k lơ̆m boa hơri Rơngê tơƀôh tôm tĕch tôm tơ̆l, pha ƀiơ̆ lơ boa hơri nai. Nơ̆r pơđơ̆k jô̆ tôch hơiă, boa jur tŏk tôch nhop kơ đon, hơri tôch hiôk, ƀônh ƀlŏk, ƀônh rơbot.

Nhak si A Đũh, sơ̆ Pơm Kơdră vei lăng Khul joh hơri hơxoang hơdrĕch kon kông dêh char Kon Tum (dang ei găh dêh char Quảng Ngãi) ăn tơbăt: “Boa hơri rơngê đei păr ang mưh đei tơdrong hiôk chơt găh 1 tơdrong kiơ ‘nŏh. Boa hơri âu đa pơtih, iŏk yoa lơ nơ̆r pơđơ̆k, pôk pơ ư tơdrong arih xa, choh jang xa. Tơdăh bơngai mơ̆ng mơ̆ng hơlen ‘nŏh gô băt hơdăh đe ‘mĕh hơri yă kiơ, yoa đe ha ƀơ̆r hơri thoi nŏh mă lei nơ̆r pơjoang sư pha ƀiơ̆, đe ‘mĕh iŏk tơdrong ‘nŏh vă pơtih ăn jơhngâm đon, tơdrong jang đơ̆ng kon bơngai, ƀât lăp đe hơri kơ ih, hơri kơ tơmoi truh ngôi, hơri ăn bơngai oei mơ̆ng hloi’’.

Kiơ̆ đơ̆ng lơ boa hơri tơ̆ rim tơring, tơdrong hơri Rơngê đei ƀôh pha ra ƀiơ̆ găh tơdrong hơri pơ ‘yoi, dur jrang. Boa hơri Rơngê tơ̆ tơring Đăk Tô, Tu Mrông đei hơri rơdơ̆ ƀiơ̆, oei bơngai Xơ Đăng tơ̆ tơring Kon Plông hơri đa pơ ‘yoi đunh, ƀât hơtuch ƀai roi tŏk.

Boa hơri Rơngê găh druh dăm, nhen tơƀôh ăn jơhngâm đon hưch ‘mêm, pơma pơjoang hăm băl. Tơdrong hơiă hlŏh đơ̆ng boa hơri âu ‘nŏh, mưh ngê̆ nhơ̆n oei hơri ƀơ̆r dur lăp ai, ưh ê sư hơri tŏk tôch jrang hloi. Kiơ̆ nhak si A Đũh, hơri thoi âu sư pơm ăn bơngai mơ̆ng tôch nhop đon, ‘mĕh mơ̆ng hlŏh dơ̆ng:  ‘’Găh ƀơ̆r hơri dur jrang kiơ̆ boa rơngê sư jur tŏk thoi yơ ‘nŏh sư pha ƀiơ̆ kơ dôm boa hơri nai. Sư hơiă ƀât ngê̆ nhơ̆n oei hơri ƀơ̆r dur truh tŏk bŏk ƀai ‘nŏh hơri roi jrang, ‘nŏh jĭ tơdrong tôch hơiă đơ̆ng ƀai hơri âu. Tơdrong hơri tŏk jrang ‘mĕh roi tơƀôh 1 tơdrong kiơ ‘nŏh, atŭm hăm ‘nŏh vă bơngai hơri tơƀôh ƀơ̆r hơri đơ̆ng kơdih kâu, vă bơngai mơ̆ng băt. Mă đơ̆ng hơri tôch jrang, mă lei ngê̆ nhơ̆n hơri ưh đei gơgrĕn, mă hơri haƀơ̆r hmă, mơ̆ng tôch hiôk. 'Nâu jĭ tơdrong pha đei lơ̆m boa Rơngê mă dôm boa hơri nai ưh kơ đei’’.  

Nơ̆r jô̆ pơđơ̆k ‘nŏh đei lơ tơdrong pha ra băl, đơ̆ng dôm tơdrong pơma xa hăm mĕ ƀă, hăm klo kăn, hăm druh dăm oei hưch băl, hăm tơdrong ‘mêm kơ pơlei pơla, ƀơm truh hloi tơdrong jang xa, sơng sơnăm ‘nao... Mă lei lơ̆m boa hơri Rơngê đei lơ nơ̆r pơtih tôch hơiă, đe druh dăm hrei ‘nâu kŭm đei lơ bơngai chă hơri kiơ̆ boa ‘nâu.

‘Nhŏng A Sương tơ̆ plei Long Giôn, xăh Dục Nông, dêh char Quảng Ngãi, tơroi: “Rơngê ‘noh jĭ boa hơri tôch kơ kăp gĭt đơ̆ng yă ƀok sơ̆, nơ̆r pơđơ̆k lơ̆m ƀai hơri Rơngê đei tơdrong hơiă hơdrô̆. Boa hơri âu ưh khan lăp hơdrô̆ bơngai kră hơri păng mơ̆ng đĕch mă khŭl mơlôh nhen lu nhôn hrei ‘nâu mơ̆ng kŭm hlôh păng ƀôh tơdrong hơiă, tơdrong kăp gĭt đơ̆ng dôm nơ̆r pơđơ̆k ‘noh hai. Ĭnh mơ̆ng bơngai kră đa hơri jô̆ truh tơdrong arih kơdih, ŭnh hnam, pôk pơ ư găh jang sa. Đe hơri pơtih, dônh nơ̆r pơđơ̆k tôch kơ hiôk, đơ̆ng nơ̆r 'nâu pơ 'yoi truh nơ̆r to tôch kơ lăp băl. Hrei ‘nâu, inh ƀôh khul druh dăm lơ̆m pơlei kŭm oei pơhrăm hơri rơngê, ting ting, ayõ păng dôm boa hơri nai hai’’.

Boa Rơngê tơklep hơdai lơ̆m tơdrong arih sa, jang sa ling lang đei lơ̆m tơpôl bơngai Xơ Đăng, ưh khan lăp đei hơri lơ̆m dôm năr akŏm pơchơt mă lơ̆m dôm lêh, sơng sơnăm ‘nao, kon pơlei tơ̆ rim pơlei pơla kŭm oei chĕp vei păng tưk tơiung. Ƀok A Lih, kră pơlei plei Kon Wang, xăh Tân Tiến, Dak Lak ăn tơbăt: “Kiơ̆ tơdrong joăt kơ kon pơlei Xơ Đăng tơ̆ âu, ‘ngoăih kơ nơ̆r pơma, nơ̆r thơ thâu dôm tơdrong ‘lơ̆ng hơiă hloh lơ̆m sơnăm ‘nao, kon pơlei lơ̆m plei Kon Wang oei chhôk ‘nă păng chĕp vei dôm boa hơri brông đơ̆ng yă ƀok pơsư̆ ăn. Nhôn hơri chơt hơiă kơ sơnăm ‘nao, thơ thâu ăn băl hăm boa Rơngê. Lơ̆m năr pơchơt kơ ŭnh hnam păng tơpôl nhôn ling lang hơri pơyong hăm băl păng kŭm pơtho ăn đe mon vă đơ̆ng rŏng âu hoei kơ hiơt hiong tơdrong ‘lơ̆ng hơiă joh ayŏ kơ dŏ xoang kon kông”.

Ơ mih ma duch nă păng bôl buăl! Kiơ̆ đơ̆ng tơdrong chă hơlen lăng dôm boa hơri brông Xơ Đăng, bơ̆n mĭnh ‘măng dơ̆ng ƀôh đei tơdrong ‘lơ̆ng joh ayŏ, tơdrong arih kơjăp păng tơdrong ‘lơ̆ng hmă đơ̆ng kon pơlei tơring groi kông Tây Nguyên. Đơ̆ng Tĭng nĭng re jơva hăm nơ̆r hơri pơyong, dôm nơ̆r hơri pơlung pơm ăn hơioh tep nĭt hiôk, truh boa Rơngê kơ đe druh dăm hăm boa jur tŏk dur jrang mơ̆ng tôch nhop kơđon, tơƀôh hơdăh jơhngâm đon, tơdrong arih păng hơ pơi ‘meh đơ̆ng tơpôl Xơ Đăng kiơ̆ rim jơhnơr.