Tŏk bok lơ̆m tơdrong oei sa joh ayŏ Tây Nguyên, đei dôm bơngai hơngŭr vei lăng “pơhngol chĭng chêng” hăm đon hlă păng ti gơh hơgei. Tơ̆ pơlei tơmang pơhiơ̆ pơlei pơla Akô Dhông, dêh char Dak Lăk, Nghệ nhân ưu tú Y Bhiông Niê (hơdrung Êđê) hơngŭr tôn, tơchă re hơđăl ăn chĭng chêng chă tôn ăn tơmoi mơ̆ng lăng. Tơ̆ tơring Đức Lập, dêh char Lâm Đồng, Nghệ nhân Nhân dân Y Kri(hơdrung M’Nông) jei oei hơngŭr chă pơtho trong hơmet chĭng chêng ăn đe mơlôh. Tơ̆ pơlei Kon Wang, tơring Tân Tiến, dêh char Dak Lăk, nghệ nhân Thiap (hơdrung Xdang) hưch hanh pơtho chĭng chêng, păng hlôi pơjing 4 khul tôn chĭng chêng-joh hơsoang. Đơ̆ng tơpang ti gơh hơgei păng jơhngơ̆m đon ‘lơ̆ng kơ dôm nghê̆ nhân ‘noh, jơva chĭng chêng Tây Nguyên đei re dơ̆ng, đei vei kơjăp hloh dơ̆ng. ‘Noh jei tơmam iŏk yoa ăn tơmang pơhiơ̆ joh ayŏ kơdŏ soang gĭt kăl tơ̆ Tây Nguyên.

Jơva hơbôn ‘lơ̆ng rŏ kơ chĭng chêng, rơrăo kơ tĭng nĭng, mơgrơng hơ iă kơ ‘long put (pơ̆t pơng); rơdơ̆ mơ̆t lơ̆m jơhngơ̆m kơ nơ̆r hơri Xdang hlôi mơ̆t lơ̆m jơhngơ̆m klơm klak ƀok Thiap đơ̆ng sư oei ‘lơ̆p sơ̆. Mưh ‘lŏ, ƀok Thiap oei tơ̆ pơlei Kon Wang, tơring Tân Tiến, dêh char Dak Lăk, hlôi jang đei tơdrong hơpơi ‘meh vă đơ̆ng kơdih:

“Dang sơnăm 2005, ba chă hŏk pơhrăm đơ̆ng rim nghê̆ nhân lơ̆m pơlei găh tôn chĭng chêng. Kơ yuơ hưch hnah kơna ba tôch hơdrin. Truh dang ei ĭnh hlôi pơtho păng pơjing đei 4 khul tôn chĭng chêng, lơ̆m ou đei 2 khul tôn chĭng chêng đe kră păng 2 khul đe tơdăm đe hơ ioh. Ba chă pơtho đĭ ai, ưh khan kơ yuơ đei tơdrong iŏk yoa sa hơpăh ăn kơ ba ôh. Mưh chă kơtơ̆ng chĭng chêng đe tôn pơm ăn jơhngơ̆m ĭnh jĭ đơ đôl hiôk chơt, ưh kơ kĕ oei mĭnh dơnơ̆ng ôh. Kơ yuơ lơ loh kơna ba ưh kơ lê̆ tơdrong tôn chĭng chêng đơ̆ng mĕ ƀă yă ƀok bơ̆n chă pơsư̆ đơ̆ng sơ̆ hiong hiơt ôh’’.

Hrei ou, nghệ nhân Thiap đei pơjao chĕp răk tơƀăk vei ƀar hơmrŭk chĭng chêng so kơ pơlei, ‘noh: Mĭnh hơmrŭk chĭng Hlêng, đei 12 hlak păng mĭnh hơmrŭk chĭng Boa, đei 6 hlak. Mưh lơ̆m pơlei chă pơgơ̆r kơ̆m kang kơnang giĕng dăh mă pơgơ̆r joh ayŏ kơdŏ soang kơ tơring ‘meh vă iŏk yoa chĭng chêng ‘noh nghệ nhân Thiap chĕp pơgơ̆r khul tôn hloi.

‘Ngoăih kơ ‘noh, Nghệ nhân Thiap oei pơih lăm pơtho tôn chĭng chêng ăn đe hơ ioh. Kơ yuơ bơngai hŏk lơ, ƀok măh pơm tơlĕch chĭng kram (chêng kơlá) vă bu bu jei đei chĭng chă pơhrăm. Mưh đe mon đĭ joăt hăm chĭng kram, ‘noh mă pơhrăm ăn tôn chĭng chêng hmă. Oh A Yih, 13 sơnăm, oei lơ̆m pơlei Kon Wang, tơbăt:

“Ĭnh tôch kơ ‘meh chă pơhrăm tôn chĭng chêng, truh dang ei ĭnh chă pơhrăm đĭ kơtĕch 5 khei bơih, ĭnh gơh chă tôn 2 ƀai chĭng chêng”.    

Jơva chĭng chêng pơm ăn rim răih bơngai jei hưch hanh. Ưh khan lăp hơdrô̆ đe kôn mon kon sou bơngai Xdang lơ̆m pơlei Kon Wang mă đe kôn mon kon sou kơ pơlei anai jei vang năm hŏk pơhrăm tôn chĭng chêng tơ̆ hnam ƀok Thiap. Rim Khul tôn chĭng chêng kơ nghệ nhân Thiap pơjing hlôi vang chă tôn lơ̆m rim ‘măng pơgơ̆r joh asoang, ‘măng pơlong chĭng chêng păng iŏk đei tơmam hơpăh gĭt kăl.  

‘Ngoăih tơdrong iŏk yoa păng pơtho tôn chĭng chêng, nghệ nhân Thiap tơgoăt iŏk, pơm tơlĕch păng reh tĭng nĭng hăm lơ ƀai tôch hơ iă. Ƀok jei chih pơcheh nơ̆r hle ăn rim tơdrong hơri kiơ̆ la boa rơngê, ting ting… Ƀok A Điêt, kang ƀô̆ vei lăng Joh ayŏ-kơtơ̆ng ang tơring Tân Tiến, dêh char Dak Lăk tơbăt: Ƀok Thiap ‘noh bơngai nghê̆ nhân hơgei tôm tơdrong, tơgop kơtang lơ̆m vei răk tơƀăk mong tơdrong oei sa joh ayŏ joăt joe kơ hơdrĕch hơdrung, adoi tơƀôh tơbăt um ai kơ pơlei pơla. Mă kăl tơring Tân Tiến tŏk bŏk tơ iung pơjing trong jang tơmang pơhiơ̆ pơlei pơla, kơna ưh kơ gơh kơƀăh tơdrong pơgơ̆r tôn chĭng chêng joh hơri.

“Ƀok Thiap hlôi tơgop lơ̆m tơdrong vei răk tơƀăk mong păng atŏk tơ iung tơdrong oei sa joh ayŏ joăt joe ‘lơ̆ng rŏ kơ hơdrĕch hơdrung tơ̆ tơring. Ba lui tơpă kơ nghê̆ nhân Thiap, hăm jơhngơ̆m đon hlôh vao păng hơdrin đĭ ai, ƀok hlôi “rou hơ ‘nơr” jơva chĭng chêng kơ hơdrĕch hơdrung păr phô̆t phông thông hoang mang đai hloh dơ̆ng’.

Đơ̆ng jơhngơ̆m đon hưch hanh hơmanh bơnê tôch kơ dêh hăm tơdrong tôn reh kon kông, nghê̆ nhân Thiap hlôi plang đĭ jơhngơ̆m đon ăn tơdrong vei răk tơƀăk mong păng lang să tơdrong tôn chĭng chêng-mŭk drăm joh ayo kơdŏ soang gĭt kăl dăr sơnăm kơ kon bơngai. Hăm tơpang ti hơbĕch hơbal gơh hơgei păng đei jơhngơ̆m đon ‘lơ̆ng, ƀok ưh khan lăp vei kơjăp jơva gĭt kăl dăr sơnăm kơ chĭng chêng, tĭng nĭng, klong put (pơ̆t pơng) mă oei pơm hơtŏk jơhngơ̆m ranh hưch hanh hơmanh bơnê tơdrong joh ayŏ kơdŏ soang ăn jơhnơr mơlôh, tơgŭm ăn đe hơ ioh ƀôh băt păng hưch hanh hơmang bơnê hloh dơ̆ng tơdrong oei sa ‘lơ̆ng rŏ hơbŏ nhen sơ̆ ki ‘moi kiơ̆ rim ƀai chĭng chêng, tĭng nĭng, chĭng klơk...

Oei tơ̆ plei chă tơmang lăng tơpôl Akô Dhông (găh phường Buôn Ma Thuột) dêh char Đắk Lắk, tơdrong ‘lơ̆ng hơiă joh ayŏ Ê đê tŏk bŏk đei tưk tơiung pran kơtang. Tơmoi truh năm lăng ưh khan lăp dôm hnam kơjung joăt joe, huch cheh phe păng sa dôm tơmam sa ‘lơ̆ng hơdrô̆ kơ bơngai Êđê mă oei lăng đe tôn chĭng chêng tôch kơ hơiă:

Vă hơmet ‘lơ̆ng ăn ‘măng tôn chĭng hơtuch giĕng, ngê̆ nhân gơh hơgei Y Bhiông Niê (bơngai Êđê) hlôi ‘măn pơđĭ năr vă hơmet ming chĭng knah (chĭng ưh kơ đei hơtŏng) vă kơ re hiôk. Chĕp mut joăt kơ yua tơteh pơ ‘lơ̆ng tơ̆ rim chĭng. Ngê̆ nhân gơh hơgei Y Bhiông Niê roi tơblang:

“Vă pơm đei chĭng knah ‘noh tôch kơ tơnap, kŭm ưh kơ ƀônh kiơ ôh. Dang ei lơ̆m pơlei kŭm lăp đei 2,3 ‘nu gơh hơmet ming chĭng. Mă đơ̆ng gơh tôn ră, mă lei hơmet ming chĭng ‘noh tôch kơ tơnap. Hơmet liơ vă ƀơ̆t yơ tôn ‘noh re tih, ƀơ̆t yơ tôn ‘noh re iĕ, ƀơ̆t yơ re chrang, re trŏ chĭng knah, tôn hơdrol, tôn đơ̆ng rŏng, tôn 2 păh. Sư  tơnap ‘noh ƀơ̆t doh. Đei lơ lăm pơtho hơmet chĭng chêng đei pơih; dang 40 lăm tơ̆ Đăk Lăk ‘nŏu bơih. Ĭnh ‘meh vă rim pơlei đei bơngai gơh hơmet chĭng ngăl, yua kơ tơ̆ Đăk Lăk ‘nŏu lăp oei đei 2,3 ‘nu gơh. Bu đei chĭng kŭm hơnhăk ăn kơ ĭnh hơmet tơgŭm, ĭnh ưh kơ gơh pơm ‘noh kŭm ưh kơ đei bu pơm dơ̆ng”.

Tơroi găh ki thuơ̆t hơmet chĭng, Ngê̆ nhân gơh hơgei Y Bhiông Niê roi tơbăt, hơdrol sơ̆ đe iŏk mut hơjơ̆m. ‘Meh vă kơ re chrang ‘noh hơjơ̆m đơ̆ng lơ̆m lĕch tơ̆ ‘ngoăih, ‘meh hơmet vă kơ re tai ‘noh hơjơ̆m đơ̆ng ‘ngoăih mơ̆t tơ̆ lơ̆m; mơ̆ng kiơ̆ tơdrong re preu đơ̆ng chĭng. Mă lei, kiơ̆ kơ ngê̆ nhơ̆n Y Bhiông Niê vă iŏk dơ̆ng re hơbôn hiôk ăn kơ rim chĭng, bơngai hơmet athei mă hơlen păng tơpă hưch hanh.

“Vă hơmet jing chĭng hiôk, mă hơdrol bơ̆n athei mơ nơh tơdrong jang ‘nŏu. Bơngai hơmet chĭng athei đei đon mơnơh, vă khan ba athei đĭ jơhngơ̆m hăm chĭng, vă chĭng re jơva hiôk. Ƀơ̆t doh, tơdrong jang hơmet chĭng mă trŏ, mă iŏk đei kiơ̆ ‘meh vă. Athei hŏk pơhrăm dar deh, đang kơ ‘noh hưch hanh ‘noh bơ̆n gô joăt păng gơh hơmet chĭng”.

Đơ̆ng sơ̆, chĭng ưh kơ gơh kơ ƀăh lơ̆m tơdrong hơrih sa kơ kon pơlei dôm hơdrĕch kon kông Tây Nguyên. Bơngai gơh tôn chĭng ‘noh tôch kơ lơ, oei bơngai hơmet chĭng ‘noh tôch tŏ sĕt. Tơ̆ xăh Đức Lập, dêh char Lâm Đồng, ƀok Y Kri (bơngai M’Nông) hlôi đei Kơdră teh đak pôk hơpăh hơnăn Ngê̆ nhơ̆n kon pơlei lơ̆m tơdrong jang hơmet chĭng. Ưh khan lăp puăt 16 ƀai chĭng so kơ bơngai M’Nông, ƀok kŭm hăm khŭl tôn chĭng tôn 36 ƀai chĭng ‘nao.

“Dôm ƀai chĭng ‘noh, khŭl tôn chĭng tă hơnhăk vang tôn đe mơ̆ng, tôn tơ̆ dôm năr lêh Chĭng chêng tơ̆ Lâm Đồng, Gia Lai, Dak Lak. ‘Măng hơyơ năm tôn đei jơnei ngăl. Ĭnh đei drơ̆ng nơ̆r Ngê̆ nhơ̆n kon pơlei găh tôn chĭng chêng, hơmet chĭng, pơcheh ƀai chĭng ‘nao”.

Ngê̆ nhơ̆n Kon pơlei Y Kri hơdrin pơtho tôn chĭng chêng ăn hŏk tro tơ̆ dôm hnam Trưng teh đak rong lơ̆m dêh char, pơtho tơƀôh ki thuơ̆t hơmet chĭng preu ăn đe ngê̆ nhơ̆n tơ̆ pơlei pơla vă pơyoa ăn tơdrong lêh păng chă tơmang lăng lơ̆m tơpôl. Vă hơmet ming chĭng preu, ưh kơ sĭ lăp kăl đei ti hơbĕch đĕch, mă kăl hlŏh jĭ athei đei đon hơbăng, băt mơ̆ng chĭng re hiôk păng chĭng preu vă hơmet ming. Ngê̆ nhơ̆n Kon pơlei Y Kri ăn tơbăt, vă gơ̆h “hơmet ming” ăn chĭng preu re hiôk ‘nŏh athei hlôh vao, hŏk pơhrăm đunh ‘năi ‘mơ̆i.

“Bơ̆n iŏk mut, tơlŏ đe juăt hơmet chĭng preu, vă teh tơ̆ chĭng, tĕh răh, mơ̆ng răh preu ƀât yơ, athei hơmet klĕp truh chĭng re hiôk ‘mơ̆i. Lơ̆m hmrŭk chĭng chêng mă đei 1 pôm chĭng preu ‘nŏh đĭ hơmrŭk ‘nŏh re ưh hiôk hloi. Yoa thoi noh, ƀơ̆t hơmet athei mơ̆ng hơlen vă đĭ đăng hơmrŭk chĭng gơ̆h rơ hiôk”.

Ngê̆ nhơ̆n rơgei Y Bhiông Niê păng Ngê̆ nhơ̆n Kon pơlei Y Kri jĭ hui bơngai tơ̆ Tây Nguyên oei gơ̆h păng chĕp vei kơjăp tơdrong hơmet chĭng preu. Đơ̆ng tơpang ti hơbĕch hơbal, đon hơbăng đơ̆ng đe ngê̆ nhơ̆n, dôm hơmrŭk chĭng chêng jing re hiôk, păr ang jơ̆p jang bri kông dơ̆ng, hơnhăk ba “pơ hngol” kơ bơngai Êđê, M’nông vih dơ̆ng hăm tơdrong arih xa hrei ‘nâu, vang tơgop vei kơjăp păng tưk tơiung kơjă kăp gĭt đơ̆ng chĭng chêng, pơm lăp hăm tơdrong ‘mĕh vă đơ̆ng tơmoi chă tơmang lăng rim ‘măng truh hăm tơring teh Tây Nguyên./.