Tơ̆ xăh sơlam Buôn Đôn, dêh char  Đắk Lắk, et soi ming yang klang đak đei kon pơlei bơngai M’nông Preh pơgơ̆r rim sơnăm hăm tơdrong ‘lơ̆ng bơnê kơ yang đak hlôi asong ăn tu đak hlăng ‘lơ̆ng vă yua. Et soi pơgơ̆r ƀơ̆t kon pơlei đĭ kĕch yuă đang.

 Đơ̆ng pơgê hrôih, cham hnam hŏk hôp tơpôl buôn Đôn, dêh char Đắk Lắk đĭ mơ sưt bơngai mơ̆t lĕch. Mĭnh ‘nu mĭnh tơdrong jang, đơ̆ng hơmet ăn tơdrô ge, ƀuh nhŭng, pai por, hơmet tơmam soi... bu bu kŭm hăt hot ngăl. Ƀok Y Lươm Knul roi tơbăt, kon pơlei pơgơ̆r et soi tơ̆ hơdrơ̆m đak Bay Rong găh buôn Đôn. Mă đơ̆ng ‘noh jĭ et soi kơ 1 pơlei đĕch ră mă lei kon pơlei dôm pơlei tơ jê̆ tă kơ truh vang pơchơt, pơm tơdrong hơiă nhen năr et sa tih:

“Tơ̆ Buôn Đôn, et soi ming yang klang đak đei tơdrong ‘lơ̆ng tôch kơ gĭt kăl hăm bơngai M’nông. ‘Nâu jĭ 1 tơdrong joăt gĭt kăl đunh hloh đơ̆ng ƀok yă pơsư̆ ăn klĕp truh dang ei, tơklep hơdai hăm tơdrong hơrih sa kơ kon pơlei. Hơdrol kơ pơgơ̆r et soi ming yang klang dak âu ‘noh khŭl kơdră tơring kŭm đei tơdrong hơmet ăn, krao hôp rim kră pơlei, bơngai pơgơ̆r pơlei, đe ƀok pơjou, đe khŭl ngê̆ nhân, athei klăih song ăn proh hơmet bu jang dôm tơdrong kiơ”.

Kiơ̆ tơdrong joăt kơ bơngai M’nông, et soi ming yang klang đak đei tơdrong ‘lơ̆ng bơnê kơ yang, yang đak hlôi asong ăn kơ pơlei pơla ‘mi rŏ tŏ hơlăng, jang sa đei ƀa lơ; kon pơlei đei pran jăng grăng hơkâu vă jang sa, pơjing tơdrong hơrih sa phĭ tơnŏ, hiôk chơt. Et soi đa đei pơgơ̆r mưh pơlei pơla đĭ kĕch yuă ƀa đang, rim bơngai vang hơmet pơ ‘yâu hơdrơ̆m đak tơ nglang rơgoh păng hơmet ăn yak mơ̆t lơ̆m mĭnh pơyan jang sa plơ̆ng. Kră pơlei Y Thơng Kđoh oei tơ̆ plei Trí roi tơbăt, yua kơ  đei lơ tơdrong ‘lơ̆ng lui kơ yang kơna et soi kŭm jing ‘măng akŏm hôp kơ pơđĭ pơlei pơla. Dôm tơmam soi yua đơ̆ng kon pơplei vang tơgop vă tơƀôh jơhngơ̆m kŭp yom păng tơgoăt pôm nơ̆r ƀơ̆t đon.

 “Kon pơlei vang akŏm lơ dêh, sơ̆ đe oei tăh hơdai phe hơdai ƀa vă pai tơdrô ge, truh năr pơgơ̆r et soi ‘noh đe tơgop 1 pôm nhŭng, rim ‘nu tơgop tŏ sĕt răt nhŭng vă soi. Et soi ming yang klang đak sơ̆ ‘noh đa pơgơ̆r lơ̆m khei 3 truh khei 6 rim sơnăm, apĭnh ăn ‘mi rŏ tŏ hiôk. Mă 2 dơ̆ng ‘noh apĭnh ăn  kơ kon bơngai hơdrol kơ yak mơ̆t lơ̆m pơyan jang ‘nao, pơlei pơla ‘noh đei pran jăng grang hơkâu, vă jang đei lơ, iŏk yua đei mă lơ”.

Lơ̆m et soi ming yang klang đak kơ bơngai M’nông, dôm tơdrong soi yua đơ̆ng 1 ‘nu bơngai pơjou păng 2 ‘nu bơngai tơgŭm pơm. Bơngai pơjou hmă hmă ‘noh kră pơlei dăh mă bơngai đei đe lui yom lơ̆m kon pơlei, đei yang tuh ăn tơdrong hơgei, puăt lơ tơdrong soi păng hlôh vao găh et soi. Đe sư ‘noh jĭ bơngai tang măt ăn pơlei pơla pơma dơnuh hăm yang.

Lơ̆m hơnih chhing tơ̆ thong đak krong Sêrêpôk, bơngai pơjou hrŭk hơƀăn ao tanh kră sơ̆ pơm dôm tơdrong soi. Chĭng đei tôn re jơva, hơdai hăm nơ̆r soi, nơ̆r krao khan đơ̆ng kon pơlei găh 1 pơyan jang ‘nao ‘mi rŏ tŏ hiôk, jang sa đei phe ƀa lơ.

Et soi ming yang klang đak đei soi 3 tơdrong, ‘noh soi kơ ƀok yă, soi tơ̆ đak hơdrơ̆m păng soi bơnê kơ kră pơlei păng dôm bơngai tơgŭm tơdrong. Ƀok pơjou Y Nga Glan, tơ̆ buôn Đôn roi tơbăt, lơ̆m dôm tơdrong soi, dôm tơmam soi gô đei pơyơ̆r kơ yang hơdrol kơ pơlei pơla vang et sa, chơt hơdai. Kŭm hăm dôm tơmam soi yua đơ̆ng kon pơlei hơmet ăn, dôm tơmam yua nhen đao, hơlă, kơpăih, ŭnh ngar, jrĕnh sal kơdrot ling lang đei lơ̆m kơplăh et soi.

“Đei por, phe, tơdrô, ‘nhĕm nhŭng păng dôm tơmam soi nai... Et soi âu đei đơ̆ng chăl ƀok yă sơ̆, đunh dêh bơih, dang ei bơ̆n pơtrơp dơ̆ng pơm kiơ̆ tơdrong joăt sa kơ hơdrĕch hơdrŭng”.

Lơ̆m prăt et soi, chĭng ling lang tôn jơva, tơdra hơsoang hơyŭn pơm jing ơ ơ̆r hloi ƀơ̆t jê̆ trong đak krong Sêrêpôk. Mŏ H Nụ Bu Dăm, oei tơ̆ plei Ea Mar, roi tơbăt: rim pơlei pơla kơ bơngai M’nông vă đĭ đăng oei jê̆ thong đak krong âu, kon pơlei rơih dôm hơnih đak tơter jih đak krong vă pơm đak tơ glang:

“Tu đak thong đak krong Sêrêpôk tơ̆ âu kŭm jing thong đak hlôi tơklep tôch kơ đunh hăm kon pơlei tơring sơlam âu. Et soi ming yang klang đak oei đei tơdrong ‘lơ̆ng ‘noh bơnê kơ thong đak rơgoh hlôi ro klĕch păng đei tu đak nhă vă kon pơlei hơrih sa, oei sa”.

Jĭ tơdrong joăt đơ̆ng sơ̆ đei tơdrong ‘lơ̆ng gĭt kăl hăm tơpôl bơngai M’nông tơ̆ tơring sơlam, et soi ming yang klang đak ưh khan lăp tơƀôh tơdrong bơngơ̆t truh, vei lăng tu đakđơ̆ng kon pơlei mă oei jing ‘măng vă tơklep hơdai tơpôl, pơm tơdrong hiôk vă rim kon pơlei tơƀơ̆p băl, pôm nơ̆r ƀơ̆r đon păng vang hơdai băl chĕp vei dôm kơjă kăp gĭt đơ̆ng sơ̆.

Ưh khan lăp hơdrô̆ tơring sơlam teh đak Buôn Đôn, mă atŭm lơ̆m dêh char Dak Lăk, bơngai Mnông, bơngai Êđê oei tơ̆ Lăk, Buôn Hồ, Krông Buk… jei hlôi pơgơ̆r dơ̆ng kơ̆m kang kơnang giĕng et ming đak, atŭm dih băl vei răk tơƀăk mong tơdrong oei sa joăt joe ‘lơ̆ng rŏ sơ̆ ki păng pơjing đei jing tơmam tơmang pơhiơ̆ gĭt kăl hloh.

Jơ ‘năr Pơm lêh chehphe Buôn Ma Thuột ‘măng mă 9 ou ki, kon pơlei bơngai Mnông Gar hlôi pơgơ̆r et ming đak tơ̆ hơdrơ̆m đak Dak Hoa, tơring Dak Phơi, dêh char Dak Lăk, hơvơn đei lơ tơmoi tơjê̆ hơtăih vang năm. Lăp đơ̆ng rŏng tơmam soi tơbeh ‘noh tơdrô ge, nhŭng, iĕr ... đei pơvih pơvăn tôm, ƀok pơjou pơgơ̆r soi tơbeh. Nơ̆r tơbeh vang vơch hơvơh hơvơi kơ yang kông yang đak, yang nak yang hrêr hlôi tơpơng ăn kon pơlei đei đak măh mai păng kon pơlei pơkăp gô vei lăng năng tông thoong đak rơgoh ‘lơ̆ng…

Đơ̆ng rŏng ‘noh, ƀok pơjou yak brŏk tơ̆ pơlei. Tơ̆ trong sơlăh, ƀok pơjou soi tơbeh hơvơh hơvơi hơpơi ăn kơ yang lăng tông nông gia ăn kon pơlei pran jăng grăng akou. Ƀok chă đŏk hơnăn rim kơtŏng tŏk bŏk hơrih sa lơ̆m pơlei, bơnê kơ yang lăng tông nông gia lơ̆m sơnăm ou ki đei jơhngơ̆m pran jăng grăng akou, jang sa iŏk yoa kơ jăp, hơrih sa phĭ tơtŏ dơnŏ ‘lơ̆ng dơ̆ng kơjăp, hơnŭk hơnoa. Đơ̆ng rŏng ‘noh ƀok pơjou năm tơ̆ ‘măng jang pơlei, soi tơbeh tơpuh hŭt yang kơnê̆ lĕch veh đơ̆ng pơlei pơla.

Pơtôch soi tơbeh, rim răih bơngai vang mơ̆t lơ̆m tơdrong tôn chĭng chêng, hơsoang kơ đe hơdruh tơdăm Mnông, vang et tơdrô ge. Mŏ H’Uynh Liêng Hót, chơt hơ iă tơbăt:

“Ba tôch hưch hanh hơmanh bơnê jĭ mĭnh ‘nu kon hơ ‘lơ̆p kơ Pai Ar, pơlei nuih mơng lơ̆m chăl sơnăm tơblăh vang sơ̆; Sơ̆ pơlei tôch mơmat tat, truh dang ei đei tơdrong lăng ba đơ̆ng Đảng, Teh đak, pơlei bơ̆n roi năr roi atŏk tơ iung, tơdrong hơrih sa tơplih ‘nao, xut xa pơngot, tơjur dơnuh păng atŭm dih băl atŏk tơ iung. ‘Noh dang ei pơlei bơ̆n đei năr kơ̆m kang kơnang giĕng chơt hơ iă hloh.”

Atŭm hăm ŭnh hnam năm tơmang pơhiơ̆ tơ̆ Dak Lăk jơ ‘năr ou, ‘nhŏng Nguyễn Minh Thảo, tơmoi đơ̆ng pơlei tơm Hồ Chí Minh, lŭ lăp hăm tơdrô ge păng chă hơsoang lơ̆m jơ soi tơbeh Et ming đak:

 “‘Măng mă blŭng ba vang năm ‘măng pơgơ̆r kơ̆m kang kơnang giĕng kơ kon kông ‘noh tôch hơ iă. Tơpă mơ̆n hơ iă dêh mưh đei vang năm ‘măng pơgơ̆r kơ̆m kang kơ nang giĕng tih lơ lou. Đĭ đăng kon pơlei tơ̆ ou jei vang năm pơchơt pơ hiơ̆ lơ̆m jơ ‘năr ‘lơ̆ng rŏ hơmŏ nhen. ‘Măng mă blŭng ba ƀôh tơdrong joăt lơ lou.”

Et ming đak jĭ tơdrong kơ̆m kang kơnang giĕng joăt joe ‘lơ̆ng rŏ kơ rim hơdrung oei tơ̆ Tây Nguyên. Tơ̆ Dak Lăk, tơring đei bơngai M’nông păng Êđê hơrih sa đunh đai tai sơnăm hloh, mĭnh hơdrung hơrih sa tơ̆ mĭnh tơring phara dih băl jei đei tơdrong pơgơ̆r et ming đak jei phara dih băl mơ̆n.

Nhen bơngai Êđê oei tơ̆ tơring Buôn Hồ, tơring Krông Búk, tơngla hơdrơ̆m đak ‘noh bơngai dơ̆ng pang tang măt pơgơ̆r soi et ming đak.Lơm 3 năr soi tơbeh et sa, đĭ đăng tơdrong jang tơ̆ mir, chă hơngoang ou to jei pơdơ̆h ngăl. Sơ̆ tơdrong et ming đak ‘noh jing tơdrong pơgơ̆r kơ̆m kang kơnang giĕng git kăl hloh. Hrei ou tơdrong pơgơ̆r ou pă gan kơtang nhen sơ̆ vă trŏ lăp hăm tơdrong hơrih sa chăl hle kơ kon pơlei.

Bơngai M’nông R'lâm tơ̆ tơring Liên Sơn Lắk hơrih sa tơter dơnou đak Lăk, ngăl iŏk yoa thŏng nan chă yơ yak păng jang sa. Kơ yuơ lơ loh, kiơ̆ kơ đe sư akhan, dơnŏk dơnou đak-hơnih đei thŏng nan dơ̆ng, jĭ hơnih gĭt kăl hloh, đei Yang đak, Yang kông oei. Et soi ming đak (dơnŏk dơnou) đei kon pơlei tơ̆ ou pơgơ̆r dang 2-3 sơnăm mĭnh ‘măng vă tơbăt ăn jơhngơ̆m đon bơnê kơ yang lăng tông nông gia ăn thŏng nan chă yak sơđơ̆ng, kon pơlei jang sa sơđơ̆ng ‘lơ̆ng hơ iă.

Kiơ̆ đơ̆ng ƀok Y Luyết Ênuôl, oei lơ̆m ƀuôn Jun, tơring Liên Sơn Lắk, hrei ou mĭnh ƀar tơdrong pơgơ̆r soi ming đak hlôi hŭt ƀiơ̆. Mă lei dôm tơdrong ‘lơ̆ng hơ iă joăt joe đơ̆ng sơ̆ oei ling lang vei kơjăp. Et ming đak oei jing tơmam tơmang pơhiơ̆ tơdrong oei sa joăt joe ‘lơ̆ng rŏ kơ hơdrĕch hơdrung, hơvơn đei lơ tơmoi vang năm.

‘Nhŏng Y Sôl Sruk, mĭnh ‘nu bơngai mơlôh bơ̆ jang tơmang pơhiơ̆ pơlei pơla tơ̆ tơring Liên Sơn Lắk tơbăt, mưh tơgoăt dih băl tơdrong et ming đak hăm tơmang pơhiơ̆ ‘noh tơdrong oei sa joăt joe ou pơjing đei dơ̆ng tơdrong jang sa iŏk đei, kơna soi gĭt kăl hloh dơ̆ng lơ̆m tơdrong vei răk tơƀăk mong tơdrong oei sa joăt joe ‘lơ̆ng rŏ vă tơƀôh tơbăt ăn tơmoi. Kiơ̆ kơ ‘nhŏng Y Sôl Sruk, tơdrong pơgơ̆r pơih lăm pơtho tôn chĭng chêng, hơri, hơsoang, soi tơbeh ... jei hơvơn đei lơ boăl mơlôh vang năm.

Et ming đak ‘noh mĭnh tơdrong pơgơ̆r kơ̆m kang kơnang giĕng đơ̆ng kră sơ̆ kơ lơ hơdrung kon kông tơ̆ Tây Nguyên. Tơdrong kơ̆m giĕng et ming đak hlôi đei kon pơlei lơ pơlei pơla tơ̆ Dak Lăk pơgơ̆r dơ̆ng, tơgop lơ̆m vei răk tơƀăk mong tơdrong oei sa joăt joe ‘lơ̆ng rŏ kơ hơdrech hơdrung, pơjing đei mĭnh tơmam ăn tơmang pơhiơ̆ ‘lơ̆ng rŏ ăn tơmoi lơ̆m teh đak păng teh đak đe. ‘Nhŏng  John Cuttance Dunedin, đơ̆ng New Zealand, hưch hanh hơmanh bơnê mưh năm truh tơ̆ Dak Lăk:

 “Chehphe tơ̆ ou tôch kơ ‘lơ̆ng, ‘nhĕm ‘nhot sŏng sa tôch kơ ‘lơ̆ng, kon bơngai phăl hơlăng. Ĭnh chă tơchĕng lăng mĭnh năr ayơ ‘noh kơnh ba gô năm truh tơ̆ ou dơ̆ng păng tơmơ̆t jên jang lơ̆m Dak Lăk ou”.