Tơ̆ Đắk Lắk, kŭm hăm dôm tơdrong adrin đơ̆ng anih jŏh ayŏ kơ dŏ xoang, kon pơlei, mă loi jĭ bơngai oei mơlôh, oei adrin hŏk iŏk dôm tơdrong hơxoang đơ̆ng hơdrĕch kơdih, vă hơnơ̆ng “chĕp vei” tơdrong hơxoang đơ̆ng kră sơ̆, sơng tơmoi chă tơmang lăng truh hăm tơring teh Tây Nguyên ‘lơ̆ng rŏ.

Hơxoang Čĭm Grư̆ – vă akhan hơxoang Sem Grơ̆ – đei năng jĭ 1 lơ̆m dôm tơdrong tôch hơiă, tơƀôh hơdăh tơdrong ‘lơ̆ng hlŏh lơ̆m dôm tơdrong hơxoang kơ bơngai Rađe. Um rup Sem grơ̆, kơloăi sem tôch pran, tôch rŏ tơ̆ bri kông Tây Nguyên, đei bơngai Rađe năng nhen thoi vă pơyơ̆r ăn kơ yang, tơƀôh jơhngâm pran, bưng ai tih păng đon hơpơi ‘mĕh hiôk hian.

Bơngai Rađe tơchĕng akhan Sem Grơ̆ jĭ kơloăi sem yang, gơ̆h pơsêh, tơƀôh ăn jơhngâm pran kơtang. Tơdrong hơxoang âu tơƀôh ăn pơnăr grơ̆ oei păr pơliơk kơpal plenh. Đe sư akhan, dôm bơngai lôch lăp lôch hơkâu jăn đĕch, oei pơhngol ‘nŏh oei đei hơnơ̆ng kiơ̆ đơ̆ng rim kơloăi sem bri brăh nhen sem Grơ̆ dăh mă vŏng vêng, pơlai, klong ƀla… đơ̆ng rŏng kơ 7 ‘măng pơseh tơplih hơkâu ‘nŏh jing kon bơngai dơ̆ng. Mĕ Tuir, tơ̆ plei Phơng, xăh Ea Tul, dêh char Đắk Lắk ăn tơbăt, sem Grơ̆ jĭ sem đei năng sĭt hlŏh, lơ̆m tơdrong et brư̆ yang, đang pơsat (lui msat), tơdrong hơxoang nhen thoi nơ̆r tơklăh đơ̆ng bơngai oei arih hăm bơngai đĭ vih hăm yă ƀok sơ̆ bơih:

“Sơ̆, hơxoang Sem Grơ̆ lăp đei lơ̆m năr nê̆ năn kâu đĕch. Jơva chĭng knah păr ang ‘nŏh đe ngê̆ nhơ̆n hơ xoang Sem Grơ̆. Bơngai Rađe nhôn hŏk hơxoang nhen thoi sem grơ̆, păr đông kơpal plenh. ‘Nâu jĭ tơdrong hơxoang tôch ‘lơ̆ng.”

Tơdrong hơxoang âu đei hloi ti hơvơ̆t păng jơ̆ng hơyŭn, rơhuĭn rơhuĭn. 3 tŏ hơnglou ti tŏk bŏk kơđôp tơ̆ lăm, 2 tŏ hơnglou dĕng hăm hơnglou yŏng lê̆ hmă, tơpang ti ƀơ̆ kiơ̆ jơ̆ng păng hơkâu hơyŭn.

Hơxoang Sem Grơ̆ đei 2 kơloăi: Mĭnh ‘nŏh lăp yoa hơdrô̆ ti đĕch, tơpang ti ƀơ̆, plơ̆ plĕch tôch rơmuăn. Lơ̆m tơdrong soi kơ yang ge, tơdăh đei 5 tŏ ge ‘nŏh dôm bơngai hơxoang plơ̆ ti jur tŏk 5 vât. Mă 2 ‘nŏh ti yơ̆r kơjung hlŏh kơ̆l, jơ̆ng ‘ngơn hơyak dơdar yak brih giơng Kpan (lơ̆m tơdrong et soi ăn giơng kpan). Mưh giơng kpan đĭ ming tơ̆ hnam kơjung bơih, djơ djrĭng jơva chĭng chêng hăm hơgơ̆r păr ang, đe ngê̆ nhơ̆n hơxoang Sem Grơ̆ pơtơm hơxoang hrĕnh dăm mă hiơ̆ mơ̆ng kiơ̆ jơva chĭng.

Aduôn Hlăk, tơ̆ plei Sah A, xăh Ea Tul, dêh char Đắk Lắk ăn tơbăt, kiơ̆ đơ̆ng hơxoang Sem Grơ̆, đe ngê̆ nhơ̆n hơxoang tang măt ăn pơlei pơla krao yang păng pơhngol yă ƀok sư̆ vih ngôi hăm pơlei lơ̆m năr pơchơt: “Hŏk hơxoang Sem Grơ̆ tôch mơmat, hŏk trong tưk ti, ƀơ̆, hơvơ̆t nhen thoi Sem oei păr tơ̆ plenh. Roi lơ bơngai hơxoang roi ‘lơ̆ng. Mưh hơxoang lơ̆m năr soi kơ yang giơng kpan, hơxoang Sem grơ̆ oei ‘lơ̆ng hlŏh dơ̆ng.

Mưh hơxoang Sem Grơ̆, anih et soi nhen thoi ang hơdăh, djơ djrĭng jơva re đơ̆ng chĭng knah – chĭng kơ bơngai Rađe. Jơva chĭng păr ang jơ̆p bri kông, mât hơdai hăm tơdrong hơyŭn xoang tôch ‘lơ̆ng, pơm ăn năr et soi roi sĭt păng ‘lơ̆ng rŏ hlŏh dơ̆ng.

Kiơ̆ đe ngê̆ nhơ̆n, ƀai chĭng đei tôn mưh hơxoang Sem Grơ̆ ‘nŏh tôn kiơ̆ ƀai soi kơ yang, đa tôn lơ̆m năr brư̆ mă ưh 'nŏh pơdong bơngai lôch – dôm tơdrong lêh tôch sĭt, tơƀôh hơdăh tơdrong pơvei đơ̆ng kon bơngai hăm Yang. Jơva chĭng chêng 'nŏh ưh lăp vă tôn re đĕch, mă oei jing pơhngol kơ tơdrong hơxoang, chơng hơnhăk jơhngâm đon bơngai lăng mât hơdai hăm tơdrong hơxoang hai.

Hơbăn ao hrŭk mưh hơxoang Sem grơ̆ kŭm tôch hơiă, hơbăn ao đei tanh đơ̆ng brai ‘lơ̆ng hlŏh, tanh ding dông ƀrông ƀrôt lơ ƀiơ̆ kơ hơbăn ao hmă. Ngê̆ nhơ̆n Aê Thu, tơ̆ Plei Yao, xăh Ea Tul, dêh char Đắk Lắk, ăn tơbăt: “Mưh hơxoang Sem Grơ̆, rim bơngai hrŭk hơbăn ao tanh ngăl. Sơ̆ lăp hơdrô̆ unh hnam đei ƀôh đĕch pơ̆n krao đe mŏ oh vang hơxoang lơ̆m dôm tơdrong et soi tih. Dôm bơngai rơih hơxoang ‘nŏh jĭ đe drŏ kăn kră, đei grih lơ̆m pơlei.”

Djơ djrĭng jơva chĭng chêng păr ang păng pơ ‘ngiưt jơ̆ng hơyŭn xoang đơ̆ng đe drŏ kăn bơngai Rađe hrŭk hơbăn ao tanh, tơdrong hơxoang Sem Grơ̆ tôch ‘lơ̆ng hơiă, ƀĕnh bưng ai bri kông Tây Nguyên. Hrei ‘nâu, lơ̆m tơdrong arih xa chăl ‘nao, tơdrong hơxoang Sem Grơ̆ oei đei chĕp vei păng pơtho ăn jơhnơr mơlôh, nhen thoi 1 păh tôch sĭt lơ̆m tơdrong juăt, jŏh ayŏ kơ dŏ xoang kơ bơngai Rađe – um rup tơƀôh ăn tơdrong pơvei tôch kơjăp đơ̆ng kon bơngai, bri kông păng yang.

Hăm bơngai Êđê pơma hơdrô̆, dôm hơdrĕch kon kông tơ̆ Tây Nguyên pơma atŭm, hơsoang kră sơ̆ ưh khan lăp jing tơdrong joh ayŏ kơdŏ soang mă tơƀôh tơdrong hơrih tơpôl, đei kăp gĭt. Ti hơvơ̆t hơvơi, jơ̆ng hơ yŭn dăh mă dăr hơ soang tă kơ đei tơdrong ‘lơ̆ng hơdrô̆ ngăl, ‘măn răk pơ hngol tơdrong joh ayŏ tơm kơ hơdrĕch kon kông păng pơlei pơla. Tơ̆ Đắk Lắk, kŭm hăm dôm tơdrong hơdrin đơ̆ng anih jang găh joh ayŏ, kon pơlei, mă loi ‘noh jĭ jơhnơr mơlôh, tŏk bŏk dar deh pơhrăm dơ̆ng dôm tơdra hơsoang đơ̆ng hơdrĕch kơdih, vă hơnơ̆ng chĕp vei tơdrong hơsoang kră sơ̆, hơvơn tơmoi truh hăm tơring Tây Nguyên ‘lơ̆ng rŏ.

Tơ̆ hơnăp cham hnam hŏk hôp tơpôl plei Ky, phường Thành Nhất, dêh char Đắk Lắk, hloh dôm jĭt ‘nu hơdruh tơdăm Ê Đê tŏk bŏk pơhrăm hơsoang Sem grơ̆. Khŭl drŏ nglo tôn chĭng, oei 7 ‘nu hơdruh hơsoang, tơƀôh um rup 2 păh pơnăr sem grơ̆ păr. Ti hơvơ̆t hơvơi, jơ̆ng hơyŭn rơhuĭn, tơƀôh jơhngơ̆m pran mă lei tôch kơ rơmuăn. Mŏ H Wanna Ktul, oei tơ̆ plei Ky, phường Thành Nhất, tơroi:

“Hăm ĭnh hơsoang sem grơ̆ ‘noh hơnat hloh ‘noh jĭ ti hơvơ̆t hơvơi, tơdăh pơm ưh kơ ƀlep ‘noh tôch kơ rơgăh. Păng hơsoang dơ̆ng, tơdăh hơsoang ưh kơ lei lăi băl ‘noh hơsoang gô ưh kơ ‘lơ̆ng. Blŭng a nhôn pơhrăm jơ̆ng hơdrol, jô̆ nhip, đơ̆ng rŏng ‘noh pơhrăm ti, mĭnh ‘nu athei ƀơ̆ đei ti mă jing sem grơ̆”.

Kŭm hăm bơngai Ê Đê, dôm hơdrĕch kon kông tơ̆ Tây Nguyên kŭm đei dôm tơdra hơsoang so. Hơsoang tơklep hăm tơdrong et soi, hăm re jơva chĭng păng ƀâu phu tơdrô ge. Tơ̆ rim hơdrĕch kon kông, trong hơsoang đei pha ra băl, hơsoang Bahnar rơdơ̆, hơsoang Ê Đê rơmuăn hrĕnh, hơsoang chĭng M’nông pran kơtang.

Tiến sĩ Lương Thanh Sơn, sơ̆ pơm Kơdră Anih ‘măn răk tơmam drăm so Đắk Lắk lăng ƀôh, ti hơvơ̆t hơ vơi, jơ̆ng hơyŭn tă kơ đei tơdrong ‘lơ̆ng kơkuh kơ yang, chơt hơiă jang sa đei iŏk yua lơ dăh mă tơƀôh jơhngơ̆m chhôk hơiă lơ̆m năr tơgoăt pôm nơ̆r ƀơ̆r đon, tơƀôh tơdrong mơ̆t hơdai đơ̆ng kon bơngai hăm cham char bri brăh, jang sa păng lui kơyang.

“Dôm tơdra hơsoang kơ dôm hơdrĕch kon kông tơ̆ Tây Nguyên hmă hmă ‘noh tơƀôh dôm tơdrong jang sa, oei sa rim năr kơ kon pơlei. ‘Ngoăih kơ ‘noh kŭm đei tơdra hơsoang tơƀôh tơdrong ‘mêm, tơdrong tơhưch hăm pơlei pơla kơdih, hăm groi kông, ‘long ‘nhĕt, thong đak”.

Oei kiơ̆ kơ Ngê̆ nhân gơh hơgei Vũ Lân, Kơdră Khŭl joh ayŏ kơdŏ soang kră sơ̆ kơ Việt Nam tơ̆ Đắk Lắk, hơsoang kră sơ̆ đei tơdrong tơklep hơdai ‘lơ̆ng hăm lui kơyang đơ̆ng rim hơdrĕch kon kông.

“Hơsoang kră sơ̆ đei lăng nhen 1 tơdrong joăt đơ̆ng tơdrong jang joh ayŏ tơpôl dăh mă jing tơdrong et soi đei tơdrong kăp gĭt. Đe sư ưh kơ krao hơsoang mă lei tơpă ‘noh jĭ dôm tơ dra hơsoang tôch kơ ‘lơ̆ng hơiă. Đơ̆ng ti hơvơ̆t, jơ̆ng hơyŭn tă kơ hơiă ngăl păng hơiă ăn đei yua ‘lơ̆ng. Lơ̆m noh đei dôm tơdra tơklep hăm lui kơyang đơ̆ng kon pơlei”.

Hrei ‘nâu, lơ tơdra hơsoang so tŏk bŏk pă gan đei yua bơih. Jơhnơr mơlôh pă gan đei jơ rơvơn gơh pơhrăm, gơh hơsoang, gơh lăng băt đĭ tơdrong kăp gĭt đơ̆ng joh ayŏ kơdŏ soang kră sơ̆. Vă chĕp vei dôm kơjă kăp gĭt ‘noh, anih vei lăng găh joh ayŏ Đắk Lắk hlôi pơgơ̆r lơ tơdrong pơlong hơsoang kră sơ̆.

‘Nao âu, Khŭl Joh ayŏ kơdŏ soang dêh char Đắk Lắk hlôi pơih lăm pơhrăm hơsoang kră sơ̆ Tây Nguyên tơ̆ plei Tơng Jú, phường Ea Kao, vă tơiung dơ̆ng tơdrong hưch hanh kơ joh ayŏ kon kông, pơtrŭt khŭl mơlôh tơchă găh tơm a. Bơngai chih pơđơh Niê Thanh Mai, Kơdră Khŭl joh ayŏ kơdŏ soang dêh char Đắk Lắk roi tơbăt:

“Kiơ̆ pơhrăm, nhôn ƀôh akhan ‘noh jĭ tơdrong đe buăl mơlôh tôch kơ kăl đei hlôh vao, chă hơlen lăng jrŭ hloh găh tơdrong hơsoang kŭm nhen dôm tơdrong et soi kơ hơdrĕch Ê Đê. Sa roi vih hăm rim pơlei pơla ‘noh nhôn sa roi hlôh hloh, kon pơlei tôch kơ kăl tơdrong tơgŭm đơ̆ng păih dôm ngê̆ si păng đei tơdrong vang mơ̆t hơdai hăm đe buăl mơlôh. ‘Nâu kŭm jing 1 lơ̆m dôm tơdrong ‘lơ̆ng vă Khŭl Joh ayŏ kơdŏ soang păng dôm văn ngê̆ si tơm dơnơm pơtho dôm tơdrong hlôh vao hăm đe buăl”.

Đơ̆ng dôm lăm pơhrăm thoi noh, ưh khan lăp tơgop tơiung ming tơdra hơsoang, mă oei tưk tơiung tơdrong chhôk ‘nă păng tơdrong hưch hanh kơ joh ayŏ kon kông lơ̆m jơhnơr mơlôh. Vang hŏk lăm pơhrăm hơsoang tơ̆ plei Tơng Jú, mŏ H Huyền Mlô, oei tơ̆ plei M’Oa, xăh Ea Kar, dêh char Đắk Lắk tơroi:

“Hăm ĭnh, tơdrong ‘lơ̆ng joh ayŏ đơ̆ng hơdrĕch kơdih, mă mônh ‘noh jĭ hơri brông, mă 2 ‘noh hơsoang kră sơ̆, ‘noh 2 tơdrong gĭt kăl hloh hăm ĭnh. Ĭnh gô jing 1 ‘nu bơngai đei hơnăp jang vă chĕp vei tơdrong joăt joe joh ayŏ âu. Ĭnh kŭm ‘meh đĭ đăng rim bơngai păng jơhnơr mơlôh đơ̆ng rŏng âu kơnh kŭm gô đei 1 păh hơnăp jang ‘noh jĭ chĕp vei dôm tơdrong ‘lơ̆ng hơiă joh ayŏ kơ hơdrĕch kơdih vă hoei kơ đei hiơt hiong.”

 Tŏk bŏk tơdrong hơrih sa ‘nao, ƀơ̆t lơ kơjă kăp gĭt tŏk bŏk sa roi đei hiơt hiong, tơdrong tơiung ming păng păr ang hơsoang kră sơ̆ ưh khan lăp jing chĕp vei 1 kơ loăi joh ayŏ kơdŏ soang đĕch mă oei jing vei dơ̆ng pơ hngol tơm joh ayŏ, vei ăn tơdra chĭng, hơsoang đei pơtrơp dơ̆ng ăn rim jơhnơr đơ̆ng rŏng âu kơnh.