Đơ̆ng rŏng kơ Kăch mang Khei 8 sơnăm 1945, hlŏh 90% kon pơlei Việt Nam ưh kơ băt chư. Ƀôh "1 hơdrĕch hơdrung kơtul jĭ 1 hơdrĕch hơdrung tơrăn", Ƀok Hô kĭ Hla ar pơjing Anih pơtho ăn kon pơlei hŏk chư păng tơlĕch tơdrong jang sut pơđĭ tơdrong ưh kơ băt chư. Tơdrong ‘nâu pơih blŭng ăn tơdrong hŏk pơhrăm đơ̆ng adrol kơ ‘nŏh tam mă biơh đei lơ̆m chăl arih. Kơtriu ‘nu kon pơlei tơ̆ jơ̆p tơring lơ̆m teh đak, ưh kơ jô̆ sơnăm ‘lŏ, ‘lơ̆p vang năm hŏk chư nhen thoi 1 tơdrong jang ‘mêm kơ teh đak tôch sĭt. Tơdrong sut pơđĭ ưh kơbăt chư jing tơhnit tơ̆k ang hơdăh ăn đon rơgei, hơtŏk jơhngâm chĕp kơ̆l pơgơ̆r kơdih păng hơpơi ‘mĕh pơhlôh đon ăn đĭ đăng kon pơlei.

Yă Đỗ Thị Khà, tơ̆ Kueng kơphô̆ Trần Thái Tông, Hà Nội, ƀlŏk dơ̆ng chăl tơ̆ kơ ‘năr năm jang, kơmăng chĕp ba unh đeng năm hŏk chư sơ̆: “Hnam ưh đei kơpô, kơ ‘năr năm choh teh, rei pơtăm. Tơ̆ kơmăng ‘nŏh năm hŏk chư kơtă tơ̆ hnam hôp plei Hậu. Athei đe drŏ nglo kŏh ‘long tơsa ot pơm kơƀang ăn nhôn hŏk, oei tang dŏ ‘nŏh ưh đei, kŏh kăi kram pơm pơgia ăn 4 ‘nu bơngai ngôi hŏk. Hŏk ƀât dŏh sơ̆ lăp pôm kơƀang chư găm hăm ‘long chih kre yŏng đĕch, gô đunh gơh chih ‘nŏh ‘nao đei hla ar chih. Chĕp ba unh đeng vă năm hŏk, 2 ‘nu 1 pôm unh đeng. Ƀok thây ‘nŏh đei unh đeng mŏng sŏng vă lăng tơ̆ kơƀang gơ̆h hơdăh, ƀôh chư”.

Hŏk tro hŏk jê̆ unh đeng oei unh đeng mŏng sŏng ‘nŏh hơtol ƀât kơƀang chih hlôi jing um rup đei ƀôh hơnơ̆ng tơ̆ dôm lăm hŏk đei ƀĕnh đon adrin yak hlŏh pơmat tat kơplăh dŏh sơ̆ tơ̆ jơ̆p tơring lơ̆m teh đak. Ƀok Nguyễn Phong Niên, sơ̆ pơm thư ký Anih jang kơ teh đak tang găn ưh kơbăt chư, ƀok thây vang pơtho xoă mu chư tơ̆ Yên Bái so, dang ei ‘nŏh dêh char Lào Cai ăn tơbăt, dôm năr doh sơ̆, lăm hŏk chư tôch hơiă. Kiơ̆ nơ̆r Ƀok Hô krao hơvơn “dôm bơngai băt chư chă pơtho ăn bơngai ưh băt chư”, mă đơ̆ng ‘nao hŏk lăm 4 (dang 13 sơnăm), ƀok vang năm pơtho chư ăn kơ đe bơih. Ƀok oei ƀlŏk hơnơ̆ng dôm năr năm pơtho tơ̆ lăm ăn bơngai ‘lŏ, kră lăp dang 20 ‘nu bơngai đĕch mă lei hŏk tôch pơnam, đei đon adrin nhen thoi tơdrong iung jang kăch mang păng ƀôh hơdăh tơdrong đei yoa đơ̆ng năm hŏk.

Ƀok Nguyễn Phong Niên tơroi: “Hưch hanh đơ̆ng lăm hŏk sut pơđĭ tơdrong ưh kơbăt chư ‘nŏh đei lơ bơngai năm hŏk, tơtă kon pơlei ngăl păng hŏk yoa tơdrong arih hiôk chơt ăn kơ dih ưh kơsĭ yoa tơdrong tih tên, nơ̆r pôk pơ ư hlŏh tơdrong ôh. Tơdrong pơtho kŭm athei chơt, athei pơre hơdăh chư u, chư ư 2 chư pha ra băl, yoa ư đei yâu tơvŏk tơ̆ kơdih, thoi noh đe gơ̆h ‘nă, hŏk kŭm ƀônh ƀlŏk. Yoa pơtho ăn bơngai ‘lŏ kră bơih athei pơtho đĭ jơhngâm, roi tơƀôh rup chư vă kơ đe ƀônh ƀlŏk”.

Tơdrong pơgơ̆r pơdă “Lăm hŏk vă sut pơđĭ tơdrong ưh kơ băt chư- tơ̆k hơdăh tơdrong arih ning mônh kơnh" hăm vă jê̆ 160 tŏ rup, hla ar chih, tơmam đei ming tơƀôh kiơ̆ 3 jăl đei: Găn pơtôch đon kơtul – tơdrong tơblăh ưh đei jơva ƀrâm; Ang hơdăh đơ̆ng đon rơgei păr ang; Đơ̆ng lăm hŏk vă sut pơđĭ ưh kơbăt chư truh tơdrong hŏk pơhrăm klĕp đĭ chăl arih. Mă loi lơ̆m ‘măng pơdă âu đei lơ tơmam ‘măng mă blŭng đei roi tơƀôh ăn kon pơlei, nhen thoi: Hla ar chih đon tơchĕng đơ̆ng dôm ƀok Kơdră chĕp kơ̆l păng bơngai đei hŏk jrŭ găh tơdrong pơgơ̆r Lăm hŏk vă sut pơđĭ tơdrong ưh kơ băt chư...

Ƀok Nguyễn Văn Đoàn, Kơdră Anih ‘măn răk tơmam Jơhnơr arih kơ teh đak pơma hơdăh: “Tơdrong ‘nâu ưh lăp krao hơvơn năm hŏk chư đĕch mă ‘nâu jĭ hlôh vao lơ̆m đon tơchĕng đơ̆ng kon pơlei. Đon adrin khŏm yak tŏk păng mât 1 jơhngâm đơ̆ng hơdrĕch hơdrung. Pơdă tơƀôh tơmam vă tơƀôh dơ̆ng jơhngâm đon ‘nŏh, đon adrin hŏk chư vă jing bơngai rơgei, vă pơvih ăn teh đak; Atŭm hăm ‘nŏh jĭ nơ̆r tơbăt găh kơjă kăp gĭt đơ̆ng hŏk pơhrăm oei đei ling lang, mă loi ‘nŏh lơ̆m tơdrong jang atŏk tơiung teh đak hrei ‘nâu”.

80 sơnăm âu ki, tơdrong pơih Lăm hŏk vă sut pơđĭ tơdrong ưh kơ băt chư ưh lăp jing tơdrong sut hŭt đon kơtul, ưh kơ băt chư đĕch mă oei pơih trong ăn tơdrong pơtho hŏk pơhrăm hơnơ̆ng hơnong, păng jing 1 tơdrong pơtih gia tôch hơiă ăn 1 tơpôl hŏk pơhrăm, hŏk pơhrăm truh đĭ chăl arih mă hrei ‘nâu rim bơngai oei hơnơ̆ng tơtă ăn băl. Jơhngâm đon ‘nŏh tŏk bŏk đei păr ang lơ̆m chăl jang hăm kơmăy sô̆ hăm tơdrong jang “Hŏk pơhrăm găh kơmăy sô̆” roi tơƀôh dôm tơdrong hlôh vao, băt trong iŏk yoa kơmăy sô̆ ăn đĭ đăng kon pơlei, vang tơgop pơm ‘lơ̆ng vă ưh đei bu đei hŭt hơchăng lê̆ tơ̆ rŏng lơ̆m khei ‘năr bơ̆ jang tơplih hăm kơmăy sô̆ đơ̆ng teh đak./.