Pơyan kơ̆m kang kơnang giĕng ou, hơvơn kơ mih ma păng bôl boăl vang năm ngôi hăm Khul drŏ kăn tôn chĭng chêng Bồ Liêng, tơring Đinh Văn - Lâm Hà, Lâm Đồng, hưch hanh lơ̆m jơva chĭng chêng chơt hiôk hăm jơng ti chă tôn chă hơsoang rơhoĕ rơhoĕn đơ̆ng đe drŏ kăn K’Ho.

Khul tôn chĭng chêng drŏ kăn Bồ Liêng đei pơjing sơnăm 2011, ‘măng blŭng đei 12 ‘nu. Đơ̆ng tơdrong hơ iă kơ tơdrong oei sa joăt joe, truh dang ei khul hlôi đei 20 ‘nu, sơnăm đơ̆ng 20 truh 50 sơnăm; chă tôn chĭng chêng păng rim tơmam tôn reh kon kông, hơri păng hơsoang. Hơdrô̆ găh chĭng hêng, khul hlôi tôn gơh rim ƀai Gùng me (Sơng tơmoi), Cing ting (Chơt hơ iă iŏk đei jơnei), Rơhrach (Tơpuh sem)… atŭm hăm jơ̆ng ti chă tôn hơsoang rơmoăn ‘lơ̆ng rŏ pơtêng hăm dôm khul tôn ching chêng drŏ nglo sơ̆.

Mŏ Ka Phen, oei lơ̆m Koeng kơphô̆ Bồ Liêng, chơt hơ iă tơroi, chă tôn chĭng chêng ‘noh jing tơdrong chơt hơ iă ‘nă hăl hloh kơ khul kơ yuơ hlôi tơgop tŏ sĕt lơ̆m vei răk tơƀăk mong tơdrong oei sa joăt joe tôn chĭng chêng kơ hơdrung K’ho, lơm tơdrong joh ayŏ kơdŏ soang tôn chĭng chêng Tây Nguyên - Tơmam git kăl dăr sơnăm kơ kon bơngai. Tôn gơ̆h rim ƀai chĭng chêng 6 ‘noh tim mă tôm ‘mơ̆i, rim pơmai oh oei hŏk pơhrăm dơ̆ng tôn chĭng 2. Chĭng 2 kơ bơngai K’ho lăp đei 2 ‘nu tôn, atŭm hăm rim tơmam tôn reh anai nhen kơm boăt (klel 6 đing), klel (rkèl) pơm ăn tơdrong chă tôn hlôm mơ̆t lĕch dih băl tôch kơ hiôk.

Mŏ Ka Phen tơbăt dơ̆ng: Sơ̆, bơngai K’ho akhan tôn chĭng chêng ‘noh tơdrong đe drŏ nglo. Dôm bơngai dro kăn băt tôn chĭng chêng hmă hmă kon pơlei chă lăng akhan pha kơđe. Kơ yuơ lơ loh găh lơ đe drŏ kăn ‘nhrơ̆ ưh kơ pơ̆n tôn chĭng chêng. Pơjing đei khul tôn ching chêng drŏ kăn trong jang ưh kơ ƀônh ƀŏ ôh vă đe pơmai oh yak hloh tơdrong chă pơma sa ou to, pơm kiơ̆ jơhngơ̆m đon hơpơi ‘meh vă, pơjing dơ̆ng tơdrong hơ iă lơ̆m tơdra tôn chĭng chêng kơ hơdrĕch hơdrung.

Dang ei mŏ Ka Phen chhôk hơ iă ăn kơ dih jĭ bơngai chĕp kơ̆l tôn chĭng chêng lơ̆m hơmrŭk chĭng 6 hlak kơ bơngai K’Ho: “Ba hơpơi ‘meh jơhnơr bơ̆n adoi nhen jơhnơr đe môn mon kon sou đơ̆ng rŏng hơdrin vei răk tơƀăk mong tơdrong oei sa joăt joe đơ̆ng mĕ ƀă yă ƀok chă pơsư̆ ăn ‘noh tôn chĭng chêng. Bơ̆n jĭ jơhnơr mơlôh kăl băt chăm dôm tơdrong tôn chĭng chêng, vă tơdrong oei sa joăt joe ou ling lang gei kơjăp truh ning nai kai ning mônh kơnh”.

Nghệ nhân ưu tú dân gian K’Bes, bơngai pơtho tôn chĭng chêng ăn khul tôn chĭng chêng đe drŏ kăn Bồ Liêng, tơbăt: Vă gơh chă tôn chĭng chêng ‘noh ưh kơ ƀônh ôh, ăp mă pơhrăm nŏng ‘mơ̆i mă gơh. Tơdrong kăl hloh lơ̆m tôn chĭng chêng ‘noh chă tôn pơgleh dih băl kơ bơngai ou hăm bơngai mă to kơna ưh kơ ƀôh yă kiơ ôh. Mă lei hăm đe drŏ kăn ‘noh đei hơ iă kơ dih đe sư. Ƀok K’Bes tơbăt: “Pơting hăm drŏ nglo ‘noh đe pơmai oh ‘noh đơ̆ng ‘lơ̆p khơ̆ tơ̆ ‘lŏ iŏk ŭnh om ‘noh oei mĭnh hơnih, ưh kơ oei tơ̆ tơring pơlei anai, jang sa tơ̆ nai, đei tơdrong kiơ ‘noh chă krao akŏm ƀônh hloh. Kơna krao akom khul tôn ching chêng jĭ tôch kơ rơvơn. Khul tôn chĭng chêng đe drŏ kăn, pơhrăm dôm ƀai tôn ching chêng kơ đe drŏ nglo, đei ‘măng đe sư chă pơhrăm ƀônh hloh kơ khul drŏ nglo dơ̆ng”.

Jĭ bơngai chĕp pơgơ̆r Khul tôn ching chêng drŏ kăn Bồ Liêng, nghệ nhân K’Thế, sơ̆ jang Kơ iĕng Kơdră chĕp kơl Hơnih jang vei lăng joh ayŏ kơdŏ soang - Kơtơ̆ng ang apŭng Lâm Hà dêh char Lâm Đồng (so) tơbăt, đơ̆ng sơ̆ hui kơ đei bơngai drŏ kăn K’ho băt tôn chĭng chêng. Lơ̆m rim ‘măng pơgơ̆r kơ̆m kang kơnag giĕng pơlei, pơmai oh ayơ băt tôn chĭng chêng jei vang ăn đe sư chă tôn hơdoi hăm đe drŏ nglo, ưh kơ đei chă kơ̆m giĕng kiơ ôh. Tơdrong hơ iă kơ khul tôn chĭng chêng đe drŏ kăn ‘noh đe sư tôn tôch kơ hiôk, koăt tôch kơ koăng. Khul tôn chĭng chêng đe drŏ kăn chă pơhrăm tôch tơnăp pơtêng hăm khul drŏ nglo, chă hrŭk hơbĕn ao tanh jei tôch kơ ‘lơ̆ng dơ̆ng. Ƀok K’ Thế tơbăt dơ̆ng: “Lơ̆m rim ‘măng pơgơ̆r pơm lêh tôn chĭng chêng kơ dêh char, kơ tơring lơ̆m dôm sơnăm tơjê̆ ou, nhôn jei ăn khul drŏ kăn vang năm pơlong, đe sư tŏk tôn jĭ tôch hơ iă, tôch kơ ‘lơ̆ng. Nhôn proh ăn chă tôn dôm ƀai tôn ching chêng trŏ lăp hăm năr lêh, kơm kang kơnang giĕng nhen pơm gơ̆ng ga, đei ge tơdrô păng ‘nhĕm ‘nhot kon kông, đe pơmai oh chă pơvih pơvăn jĭ klĕp klĕp. Kơna hơnơ̆ng pơtho pơjing dơ̆ng dôm bơngai tôn chĭng chêng ‘noh bơngai drŏ kăn, đĭ jơhnơr ou truh hăm jơhnơr đơ̆ng rŏng dơ̆ng lơ̆m rim pơlei nhen khul tôn chĭng chêng Koeng kơphô̆ Bồ Liêng, dăh mă khul tôn chĭng chêng bon Sre Nhác ‘noh tơdrong kăl hloh vă vei răk tơƀăk mong tơdrong oei sa joăt joe tôn chĭng chêng”.

Hăm jơhngơ̆m đon hưch hanh hơmanh bơnê păng hơnăp jang lăng kơjăp lơ̆m tơdrong oei sa joăt joe kơ hơdrĕch hơdrung, khul tôn chiưng chêng đe drŏ kăn K’ho oei tơ̆ Koeng kơphô̆ Bồ Liêng, tơring Đinh Văn – Lâm Hà, dêh char Lâm Đồng, tŏk bŏk hơnhăk ăn dơ̆ng jơhngơ̆m ‘nao lơ̆m tơdrong tôn ching chêng. Atŭm hăm tơdrong hơnơ̆ng vang năm lơ̆m rim ‘măng pơgơ̆r tơ̆ tơring, hrei ou khul tôn chĭng chêng đe drŏ kăn Bồ Liêng atŭm hăm nghệ nhân K’Thế jĭ khul tơm dơnơm hloh lơ̆m pơgơ̆r joh ayŏ kơdŏ soang tôn chĭng chêng hơdrung K’Ho tơ̆ hơnih tơmang pơhiơ̆ Lâm Hà. Tơdrong mă ou tơgŭm ăn rim bơngai sa roi hưch hanh hơmanh bơnê hloh dơ̆ng tơdrong oei sa joăt joe sơ̆ ki, păng pơjing đei tơdrong jang sa iŏk yoa kơjăp. Tơdrong chă tôn chĭng chêng kơ khul tôn chĭng chê đe drŏ kăn Bồ Liêng ưh khan lăp pơm ăn tơmoi hơ iă, lŭ lăp, mă oei tŏk bŏk pơm ăn truh đe hơ ioh jei vang hưch hnanh hơmanh bơnê chĕp răk tơ ƀăk vei păng tơƀôh tơbăt tơdrong oei sa joăt joe ‘lơ̆ng rŏ kơ hơdrĕch hơdrung kơdih.

Tơdrong tôn chĭng chêng Tây Nguyên đei UNESCO drơ̆ng ăn ‘noh jĭ tơmam kăp gĭt kơ kon bơngai. Hăm K’Ho tơ̆ Lâm Đồng, vă tơgop chĕp vei, tưk tơiung kơjă kăp gĭt tôn chĭng chêng, đei lơ ngê̆ nhân tơ̆ dôm pơlei pơla tŏk bŏk mĭnh jơhngơ̆m chĕp vei, pơtho tôn chĭng chêng ăn đe kon mon lơ̆m tơring. Ngê̆ nhân Cil Ha Ôn, 90 sơnăm, oei tơ̆ xăh Lạc Dương, dêh char Lâm Đồng jĭ 1 ‘nu jang ‘lơ̆ng lơ̆m tơdrong jang ‘nâu.

Tơdrong ‘mêm păng hưch hanh hăm re chĭng chêng nhen đĭ mơ̆t hrơm lơ̆m sĕch hơkar ngê̆ nhân Cil Ha Ôn đơ̆ng ‘lơ̆p. Ƀok tơroi, kơplăh oei ‘lơ̆p sư hơnơ̆ng kiơ̆ mĕ ƀă vang năm et soi nhen: Et jur sa, soi kơ yang Kông, yang Đak hơdrol kơ muih roh pơm mir apĭnh asong ăn jang sa đei ƀa hơƀo lơ. Truh ‘lŏ, sư kŭm hơnơ̆ng đei kiơ̆ đe kră pơlei, bơngai pơgơ̆r pơlei năm tôn chĭng tơ̆ lơ tơring lơ̆m dêh char nhen: Đam Rông, Lâm Hà, Đức Trọng, Di Linh… Păng dang ei, mă đơ̆ng đĭ 90 sơnăm bơih, ngê̆ nhân Cil Ha Ôn kŭm hăm 1, 2 ‘nu ngê̆ nhân nai lơ̆m tơring oei hơnơ̆ng hơdrin krao hơvơn kon, sâu kơtum kơtŏng păng mih ma duch nă lơ̆m pơlei vang chĕp vei tơdrong tôn chĭng chêng, hơdai hăm pơih lơ lăm pơtho tôn chĭng chêng ăn kon sâu. Ngê̆ nhân Cil Ha Ôn, tơroi: “Ĭnh ‘meh pơtho dơ̆ng trong tôn chĭng ăn kơ đe jơhnơr mơlôh vă tơdrong joăt joe joh ayŏ đơ̆ng ƀok yă bơ̆n oei chĕp vei truh chăl đơ̆ng rŏng. Ĭnh kŭm đa pơtho dôm khŭl tôn chĭng, lơ̆m noh đei khŭl tôn chĭng mơlôh năm tôn tơ̆ dôm ‘măng nhen hơkơ̆t jơ̆ng, et pơ kong, mưh tơring đei ‘meh vă, ‘noh nhôn ling lang krao đe khŭl mơlôh mă ĭnh hlôi pơtho ‘noh vang năm tôn hơdai”.

Lăm pơtho tôn chĭng chêng tơ jê̆ âu hloh mă ngê̆ nhân Cil Ha Ôn vang pơtho ‘noh đei 30 ‘nu hŏk ‘noh drŏ nglo, drŏ kăn, druh dăm bơngai  K’ho đơ̆ng 15 truh 30 sơnăm. Ngê̆ nhân Cil Ha Ôn roi tơbăt, đe mon vang hŏk lăm pơhrăm gô đei pơtho găh trong tôn chĭng chêng, trong tôn chĭng trŏ er. Đơ̆ng rŏng kơ hŏk đang, dôm bơngai hŏk âu tă kơ gơh tôn kloh klĕch tŏ sĕt hloh đơ̆ng 2 truh 3 boa chĭng nhen: chơt hơiă kơ tơmoi truh ngôi tơ̆ hnam, et jur sa, chơt hơiă sơnăm ‘nao... Ƀok ưh kơ ƀlŏk ‘nâu đĭ jing lăm hŏk dôm yơ mă sư pơtho tôn chĭng chêng bơih, lăp hơmĕng kiơ̆ đơ̆ng noh tơgop 1 păh jơhngơ̆m jang iĕ ioach đơ̆ng kơdih lơ̆m chĕp vei tơdrong tôn chĭng chêng. Mă lei vă tưk tơiung đei kơjă kăp gĭt joh ayŏ joăt joe âu, tôch kơ kăl tơdrong mĭnh jơhngơ̆m đơ̆ng pơđĭ lơ̆m tơpôl. Ngê̆ nhân Cil Ha Ôn tơroi: “Yua kơ mĭnh tơm ‘long ưh kơ kĕ jing đei, lơ tơm ‘long ‘mơ̆i mă jing tơƀôt bri tih. Yua thoi noh ĭnh ‘meh vă kon pơlei pơla bơ̆n athei vang hơdai băl, kon pơlei păng Teh đak vang yak hơdai hăm băl jang sa, bơngơ̆t jang sa vă hơtŏk tơiung. Kon sâu athei pơnam hŏk pơhrăm, đei thoi noh ‘mơ̆i mă hơtŏk tơiung kơjăp!”.

Kiơ̆ kơ ƀok Kra Jăn Ha Nrang, đơ̆ng tơdrong tơƀôh, pơtho đơ̆ng ngê̆ nhân Cil Ha Ôn păng mĭnh ƀar ‘nu ngê̆ nhân nai lơ̆m tơring, lơ druh dăm lơ̆m tơring hlôi gơh tôn đĭ đăng dôm boa chĭng kơ hơdrĕch kơdih. Khŭl tôn chĭng hơnơ̆ng vang năm tôn lơ̆m dôm năr hŏk hôp, et sa yua đơ̆ng tơring pơgơ̆r. ‘Nâu ưh khan lăp jing tơdrong chhôk ‘nă hăm đe ngê̆ nhân mă oei jing tơdrong chhôk hơiă đơ̆ng xăh ƀơ̆t ưh kơ lê̆ tơdrong tôn chĭng chêng đei hiơt hiong. Ƀok Kra Jăn Ha Nrang, roi tơbăt: “Ngê̆ nhân Cil Ha Ôn tôch kơ tơnăp dơ̆ng pơtho tôn chĭng chêng ăn kơ kon sâu rim pơlei pơla. Truh dang ei, ƀok oei hơdrin vang chĕp vei păng ƀok vang hơmet ming chĭng, pơtho khŭl mơlôh tôn liơ vă trŏ hăm boa chĭng kơ bơngai K’ho bơ̆n”.

Dang ei tơ̆ Lạc Dương đei 5 khŭl tôn chĭng chêng păng vă jê̆ 15 grŭp tôn chĭng ŭnh hnam păng tơ̆ dôm hơnih tơmang lăng LangBiang, Plei Cù Lần, Pơgar bri ‘long teh đak Bidoup - Núi Bà. Dôm khŭl, grŭp tôn chĭng âu găh lơ tôn ăn tơmoi truh lăng. Tơdrong kăl kơ tơroi, găh lơ dôm bơngai jang lơ̆m grŭp, khŭl tôn chĭng âu tă kơ đei tơdrong tơnăp pơtho đơ̆ng ngê̆ nhân Cil Ha Ôn./.