Lơ̆m lăm jong tơmoi kơ hnam kơjung, ah jih tơnuh unh khơ̆ng tong hơnê̆ măng, ngê̆ nhơ̆n mơlôh Y Wôn Knul (tơ̆ pơlei Ako Dhông, phương Buôn Ma Thuột, dêh char Đăk Lăk) hơdu pơre nơ̆r hơ-'mon ƀai Mdrong Dam. Tơdrong hơ-'mon tơroi gah tơm a la chă, tơdrong hơrih kơ dăm Mdrong Dam – minh um ai nuih mơng gơh hơgei lơ̆m tơdrong hơ-'mon Êđê: “Mdrong Dam jĭ kon kơ H’Bia Knhí păng Dăm Bhu pơdrŏng krên dên. Hơkăn Mdrong Dam 'noh H’Bia Sun guăng 'lơ̆ng. Um ai guăng 'lơ̆ng kơ H’Bia Sun mă pơm ăn kơdră tơring pơting truh. Jĭ bơngai rơgei, đe ư ang jơ̆p tơring, Mdrong Dam hơnơ̆ng năm lua hơnguang, pơih să pơlei pơla truh dôm paih….” Kiơ̆ nơ̆r tơroi đơ̆ng ngê̆ nhơ̆n, tơdrong hơrih sơ̆ ki nhen lĕ vih hơlơ̆k hăm dôm bơngai nuih mơng yang hơpang, dôm tơdrong tơroi gah hơrih xa kơ pơlei pơla, khei năr et xa lơ̆m khôi juăt kơ joh ayŏ Êđê.

Hloh 40 “pơyan mir” Y Wôn Knul hlôi đei jê̆ tong hơnê̆ khei năr hram dơh po lơ̆m cham char joh ayŏ hơ-'mon. 'Nhŏng tơroi: đơ̆ng oei 'lơ̆p, ah mă tam lĕ hơ-'mon noh yă kiơ noh dôm tơdrong tơroi hiôk 'lơ̆ng hlôi đei akŏm lơ̆m đon bơnôh păng đei răk vei tôm lơ̆m sư. Khei năr hŏk hơtaih đơ̆ng hnam, hơtaih đơ̆ng cham char joh ayŏ juăt jue kơ hơdrung hơdrĕch, 'nhŏng nhen lĕ hiơt đĭ dôm ƀai hơ-'mon mă kơdih po hlôi rơbot. Truh đơ̆ng rŏng noh, ah tŏk 30 sơnăm, 'nhŏng chôt vih tơ̆ pơlei pơla păng đei 'măng akŏm “pơih” tơlĕch dôm tơdrong hơri hơ-'mon akŏm lơ̆m đon bơnôh, đang kơ noh brư̆ brư̆ ƀlŏk dơ̆ng jing minh ƀai keh kong. Hơnơ̆ng thoi noh, 'nhŏng đei 'măng chă pơre hơri hơ-'mon Mdrong Dam ăn kơ đe chă mơ̆ng: "Ah oei 'lơ̆p hơrih lơ̆m hnam kơjung, năm tơ̆ yơ inh adoi kơtơ̆ng nơ̆r chĭng chêng, kơtơ̆ng đe hơri khan. Truh ah 'lŏ bơih, pơtơm băt rim nơ̆r, rim trong păng  khan tơpă kăp gĭt hlôh vao jrŭ. Inh ưh kơ băt kơlih kiơ mă yă ƀok gơh chă chih pơcheh minh tơdrong hơ-'mon kơjung thoi noh. Tơdrong hơ-'mon hơdah, mă lei đei minh tơdrong hơ-'mon pơđơ̆k. Păng roi 'lŏ noh inh roi lăp"

Đei “hơrih” lơ̆m cham char joh ayŏ kơ tơdrong hơ-‘mon jing trong tơgŭm ăn ngê̆ nhơ̆n Y Wôn Knul, adoi nhen lơ ngê̆ nhơ̆n nai tơ̆ dôm pơlei pơla Tây Nguyên đei tơrĕk păng vei răk tơdrong joh ayŏ kăp gĭt ou. Tơdrong mă ou pơjing đei tơdrong phara kơdih đơ̆ng tơdrong hơ-‘mon Tây Nguyên hăm lơ tơdrong hơri hơ-‘mon nai lơ̆m apŭng plenh teh. Kơlih ưh hơdrô̆ đei chih lơ̆m hla bar, hơ-‘mon Tây Nguyên đei vei răk tơƀăk mong lơ̆m tơdrong hơrih kon pơlei kiơ̆ trong pơdjoi hăm ƀơ̆r, vei răk lơ̆m kơ̆l ‘ngok kơ kon pơlei păng đei pơdah lơ̆m dôm ‘măng akŏm kơ pơlei pơla.

Hăm rim hơdrung bơngai, hơ-‘mon đei trong krao phara băl, bơngai Êđê krao noh Khan, bơngai Jrai krao Hri, bơngai Mnông krao Ot Ndrông dah mă bơngai Bahnar bơ̆n krao Hơ-‘mon. Mă lei, đei tơdrong atŭm noh lơ̆m tơdrong hơ-‘mon adoi akŏm tơroi kơ tơdrong hơrih, tơroi kơ tơdrong đei jơnei đơ̆ng bơngai nuih mơng, vei lăng pơlei pơla, tơjră hăm tơdrong kơnê̆ kơnôt. Dôm um ai đei tơroi lơ̆m hơ-‘mon akŏm gah đon bơnôh kơdih, mă oei tang măt ăn tơdrong hơpơi đei kơ tơpôl kon bơngai, ăn dôm tơdrong tơjră kơyươ tơdrong ‘lơ̆ng kăp gĭt. PGS.TS Buôn Krông Tuyết Nhung, Hnam trưng Đăi hŏk Tây Nguyên ăn tơbăt: "Rim tak phâm tơroi kơ minh tơdrong đei tơrĕk truh lơ hơnăn. Đei dôm tak phâm tơroi truh tơdrong tơblah, akŏm tôm kon pơlei kơtum kơtŏng. Đei tak phâm tơbang gah tơdrong tơ-oei unh om unh hnam, đei tak phâm tơroi gah tơdrong pơm jang dah mă tơroi gah tơdrong hơrih đon lui. Păng mă kăl đơ̆ng rŏng kơ noh um rup kăp gĭt nhen bơ̆n hlôi bơ̆ng pang lơ̆m tơdrong hơrih tơpôl kơ kon pơlei kon kông tơ̆ Tây Nguyên"

Lơ̆m tơdrong hơrih, hơ-‘mon đei pơre ah kơmăng lơ̆m hnam đei tơdrong et xa ou to, rim bơngai tơ oei ah tơnuh unh. Bơngai hơ-‘mon tơroi adar, chơng ‘nhăk nơ̆r hơ-‘mon păng hơri. Kiơ̆ kơ tơdrong, kiơ̆ kơ ƀai hơ-‘mon mă hơ-‘mon hơtŏk ƀơ̆r brŏng dah mă brông, phŏ hơ-‘mon pơm ƀơ̆r drăkăn, phŏ pơm ƀơ̆r drŏnglo, phŏ pơm ƀơ̆r yang kơnê̆, pơm ƀơ̆r yang ‘lơ̆ng. Nhen lĕ tôm tơdrong adoi akŏm lơ̆m rim bơngai, nhen hram lơ̆m plei teh hơdrô̆ păng rim ‘măng hơ-‘mon noh rim ‘măng lŭ lăp. Hơnơ̆ng thoi noh, đei dôm ƀai hơ-‘mon đe tơroi lơ̆m minh măng noh tôch bơih, adoi đei dôm ƀai hơ-‘mon kơjung pơdui đơ̆ng măng mă ou truh măng mă nai, phŏ pơdui truh minh giĕng pơtơm tôch.

Hơ-‘mon ah mă pơre noh đe hơdrăp ah lơ jăl. Hơdrăp vă kơ bơngai mơ̆ng băt hơdah, brư̆ brŭ noh đe băt đei tơdrong ‘lơ̆ng lơ̆m nơ̆r pơma, hlôh vao hơdah gah tơdrong hơ-‘mon noh vă akhan pơtih kiơ. Hơdrăp adoi jing trong vă pơdjoi ăn đe sơnăm mơlôh. Ngê̆ nhơ̆n  ưu tŭ Y Wang H Wing, oei tơ̆ pơlei Triă, xah Ea Tul tơroi: "Inh chơt hơ-iă ah đei teh đak pơkăp chă pơtho pơdjoi, pơih lăm pơtho tơroi hơ-‘mon, tôn chĭng chêng, nơ̆r pơđơ̆k. Adoi hơpơi ‘meh đe sơnăm mơlôh đơ̆ng dang ei truh ning nai kơnh hơdrin chă vei răk dôm ƀai hơ-‘mon, nơ̆r pơđơ̆k gơh tôm tong hloh, vă ăn lơ bơngai băt truh tơdrong hơ-‘mon kăp gĭt ou kơ kon pơlei kon kông po"

Mă tơpă nơ̆r kơ tơdrong hơ-‘mon noh nơ̆r pơđơ̆k, tơtơl, akŏm nơ̆r pơma kiơ̆ tơdrong hơbĕch kơdih kiơ̆ trong tơroi dah mă tơdrong ƀlŏk kơ bơngai tơroi. Đe sư yua trong pơtêng băl, đe sư pơm dơh po thoi lĕ bơngai đei lơ̆m ƀai hơ-‘mon, pơm ăn bơngai mơ̆ng thoi lĕ đei hơrih atŭm hăm bơngai đei tơroi lơ̆m hơ-‘mon. Bơngai juăt hơlen chih akŏm joh ayŏ kră sơ̆ Linh Nga Niê Kdăm akhan, đơ̆ng tơdrong pơcheh kăp gĭt noh đơ̆ng ngê̆ nhơ̆n hlôi pơjing đei dôm tak phâm oei ling lang lơ̆m tơpôl kon pơlei:  "Tơdrong hơ-‘mon Tây Nguyên jĭ minh mŭk drăm kăp gĭt ‘lơ̆ng hloh. Noh jing dôm tơdrong tơroi hăm nơ̆r pơđơ̆k, jĭ minh mŭk drăm văn hŏk pơdjoi hăm ƀơ̆r kăp gĭt hloh kơ bơngai Tây Nguyên, kơjă kăp gĭt kơ kon bơngai hăp tih tên, đei hloi kơjă gah joh ayŏ, nơ̆r pơđơ̆k, tơdrong rơgei đơ̆ng yă ƀok sơ̆ noh adoi kăp gĭt tơpă"

Rim ngê̆ nhơ̆n tơroi hơ-‘mon jĭ dôm mŭk drăm hơrih, tơgop vei răk tơƀăk mong dôm kơjă đon bơnôh kăp gĭt kơ bơngai Tây Nguyên. ‘Nguaih kơ tơdrong ƀlŏk yang pơsư̆ ăn, ngê̆ nhơ̆n athei hlôh vao kloh klĕch gah khôi juăt, tơdrong hơrih noh pơtơm gơh hơ-‘mon đei dôm nơ̆r khan tơpă hloh. Kơlih hơnăn tơm kơ tơdrong hơ-‘mon noh jing dôm bơngai nuih mơng kơ kon pơlei, jing tơdrong pơ-ư pơ-ang păng đei kon pơlei kŭp jom. Noh jing đe Dam San, Dam Yi, Dam Bhu, Dam Bha, Dam Noi, Buh Klông, Tiông, Jông, Jú,… Rim tơdrong hơ-‘mon tơguăt hăm tơdrong hơrih kon pơlei, tơroi rim tơdrong hơrih kơ tơpôl Tây Nguyên, đơ̆ng kon bơngai, cham char, truh apŭng plenh teh kơ yang hơpang, jơhnơr hơrih, joh ayŏ...

Akŏm ƀenh minh “mŭk drăm joh ayŏ” noh tơdrong hơ-‘mon Tây Nguyên đei lơ păng kơjung dêh. Kiơ̆ tơroi đơ̆ng Viê̆n Khua hŏk tơpôl Việt Nam, Tơdrong chă Hơlen, chih akŏm, vei răk, tơblơ̆ nơ̆r păng in tơlĕch tơdrong hơ-‘mon Tây Nguyên đei pơm jang lơ̆m jăl sơnăm 2001-2008 hlôi akŏm đei hloh 800 tak phâm hăm jê̆ 5.700 ƀăng hyup nơ̆r, rim ƀăng kơjung 90 pơnĭt. Atŭm hăm noh, oei đei lơ hơ-‘mon tam mă đei chih akŏm tôm. Đơ̆ng sơnăm 2014, hơ-‘mon Tây Nguyên hlôi đei Anih tơm Joh ayŏ, Tơplŏng kơdou păng Tơmang pơhiơ̆ tơmơ̆t lơ̆m Hơnăn mŭk drăm joh ayŏ kăp gĭt kơ Teh đak. Dang ei, lơ tơring tơ̆ Tây Nguyên tŏk bŏk đei lơ trong jang vă vei răk tơƀăk mong kơjă joh ayŏ kăp gĭt ou. Dôm tơdrong hơdrin noh đơ̆ng rim tơring gô tơgop ăn tơdrong vei răk tơƀăk mong păng pơlan să tơdrong joh ayŏ kră sơ̆ kăp gĭt ou lơ̆m tơdrong hơrih ‘nao hrei ou.