Thôn Kon Tu Ma, xah Măng Đen, dêh char Quảng Ngãi (xah Măng Cành, apŭng Kon Plông, dêh char Kon Tum so) đei hơyuh plenh rơngơp 'lơ̆ng. Tơ̆ ou, tơdrong pơtăm kaphê Arabica hlôi pơyua dơnơm ăn kon pơlei. Thôn Kon Tu Ma đei 57 unh hnam, mă lơ noh jang pơtăm kaphê; unh hnam pơtăm tŏ sĕt jat noh đơ̆ng 5 - 7 sao, unh hnam pơtăm lơ hloh 1 hectar. Gơnơm đơ̆ng tơm kaphê tơring tơngiĕt, kon pơlei hlôi klaih đơ̆ng hin dơnuh, pă đei năm jang xa hơpah tơ̆ hơtaih bơih. Hơyuh plenh sơđơ̆ng 'lơ̆ng păng anih tĕch tơlĕch adoi sơđơ̆ng hlôi pơm ăn kaphê tơring tơngiĕt jing “ 'long pơtăm pơm pơdrŏng”, tơgop pơm tơplih um rŭp tơring groi kông.

Tơm kaphê tơring tơngiĕt đơ̆ng rŏng kơ pơtăm đei 3 sơnăm noh chôh pơkao, đei plei păng pĕ yua đơ̆ng khei 10 truh khei 11 rim sơnăm. 'Nhŏng A Lương (26 sơnăm), bơngai Xơ Đăng oei tơ̆ thôn Kon Tu Ma, xah Măng Đen ăn tơbăt, unh hnam tŏk bŏk oei jang hloh 2 hectar kaphê tơring tơngiĕt, lơ̆m noh pơhlom 1 hectar hlôi đei yua sơđơ̆ng 7 - 8 sơnăm kơ ou bơih. Minh hectar kaphê vei lăng tơnăp, rim sơnăm đei yua pơhlom đơ̆ng 70 triu hlj truh 100 triu hlj: “Tơring teh tơ̆ ou noh lơ̆m tơring tơngiĕt, pơtăm kaphê ưh kăl ruih đak. Mưh unh hnam kĕ đei noh răt phŏng tuh roi 'lơ̆ng hloh, da ƀiơ̆ huach jơhngơ̆m vei lăng, hơtŏk iŏk yua hloh. Inh adoi năm pơhrăm minh ƀar 'măng; đe sư pơtho gah trong kăt hleh sơdrai dơng păng tuh phŏng. 'Long pơtăm đơ̆ng rŏng kơ minh sơnăm noh pơtơm tuh phŏng, pơtoi kơ noh đơ̆ng rŏng pơhlom 2 sơnăm pơtoi tuh pă 'măng dơ̆ng. Truh ah sơnăm mă 3, 'long pơtăm pơtơm chôh pơkao, đei plei. Kaphê tơring tơngiĕt đum tôm ah khei 10 truh khei 11 rim sơnăm”.

Jang kiơ̆ Tơchơ̆t hơtŏk kaphê tơring tơngiĕt, sơnăm 2025 xah Măng Đen đei pơjao pơtăm hloh 740 hectar. Truh dang ei, jơ̆p xah hlôi pơtăm đei 672 hectar, đei hloh 90% tơdrong pơjao jang. Dôm thôn hlôi pơjing tơring juăt jang să đơ̆ng 50 hectar truh 126 hectar. Anih jang vei lăng kon pơlei xah Măng Đen hlôi asong hloh 122 rơbou tơm tơđah, atŭm hăm noh hơvơn kon pơlei yua hơdrĕch đei lơ plei nhen THA1, TN1, TN2. Lơ hơp tak xah păng anih jang mŭk drăm vang chă tơgŭm hơdrĕch, pơtho kih thuơ̆t păng răt hloi tơmam pơtăm đei. Dang ei lơ̆m xah đei 225 hectar kaphê tơring tơngiĕt Arabica hlôi đei yua truh 15,8 tă 1 hectar, đei yua jê̆ 900 tơ̆n. Tơmam drăm đei pơm đơ̆ng kaphê Măng Đen hlôi đei pơkăp hơnăn “Kaphê tơring tơngiĕt Kon Tum Arabica Coffee”, pơjing đei tơdrong hiôk lơ̆m tĕch tơlĕch.

Ƀok Nguyễn Nhật Trường, Phŏ Kơdră Anih jang vei lăng kon pơlei xah Măng Đen, dêh char Quảng Ngãi ăn tơbăt, tơring pơtoi jang kiơ̆ Tơdrong jang pơtăm kaphê tơring tơngiĕt păng pơkăp pơih să đei jê̆ 1.000 hectar lơ̆m jăl jang truh ou kơnh. Kon pơlei pơm kiơ̆ tơdrong pơih să tơring pơtăm kơyuơ kơjă kaphê dang ei tŏk bŏk oei kăp. Kon pơlei kơdih chă răt hơdrĕch, pơtăm 'nao păng tơplih lê̆ dôm anih teh 'long pơtăm kră. Mă lei, gah tơdrong pơm tơlĕch noh athei pơtruh dêh char nai vă pơm jang. Ƀok Nguyễn Nhật Trường ăn tơbăt dơ̆ng, xah Măng Đen tŏk bŏk oei hơlen pơjing minh anih jang kŏng ngĭp vă hơvơn anih jang mŭk drăm asong ming man hnam kơmăi pơm tơlĕch tơmam drăm: “Kaphê tơring tơngiĕt ou, dang ei hlôi pơkăp đei tơring pơtăm. Rim sơnăm, kon pơlei đei yua lơ. Truh ou kơnh, tơchơ̆t gô pơih să hloh dơ̆ng. Jên asong đơ̆ng tơdrong jang adoi đei tơguăt jang vă tơgŭm ăn kon pơlei gah hơdrĕch, tơgŭm đe sư hơtŏk pơtăm păng pơih să tơring pơtăm. Atŭm hăm noh, rim hơp tak xah păng anih jang mŭk drăm adoi tơguăt hăm kon pơlei vă pơtăm păng hơtŏk kaphê”.

Dang ei, lơ xah groi kông gah Pơmơ̆t dêh char Quảng Ngãi nhen Ngọc Linh, Măng Đen, Măng Ri… dar deh tơplih đơ̆ng 'long pơtăm ưh đei yua lơ vă pơtăm kaphê tơring tơngiĕt đei kơjă kăp hloh. Minh ƀar tơdrong jang pơgar kaphê tơguăt hăm homestay hlôi hơvơn lơ tơmoi truh, pơjing đei lơ tơdrong pơyua ăn kon pơlei. Ƀok Nguyễn Hoàng Tâm, Kơdră Anih tơm Choh pơtăm, Vei lăng 'long pơtăm păng Vei lăng 'lơ̆ng tơmam drăm lơ̆m Anih Choh jang xa păng Cham char dêh char Quảng Ngãi ăn tơbăt, jơ̆p dêh char dang ei đei hloh 5.300 hectar kaphê tơring tơngiĕt, akŏm tơ̆ dôm xah gah Pơmơ̆t păng kơchĕng pơih să truh 7.000 hectar ah sơnăm 2030. Hơdrĕch 'long pơtăm ou trŏ hăm hơyuh plenh, teh păng kơjă tĕch kăp hloh kaphê hmă, hlôi tơgŭm kon pơlei hơtŏk iŏk yua ƀôh hơdah. Kiơ̆ kơ ƀok Nguyễn Hoàng Tâm, tơdrong tĕch răt tam mă pơih să kơyuơ dêh char tam mă đei anih pơm tơlĕch tơmam drăm, mă lơ noh kon pơlei chă tĕch ăn bơngai pơdro đang kơ 'noh 'nhăk pơm tơlĕch tơmam drăm tơ̆ dêh char nai: “Athei đei anih jang mŭk drăm ming man anih pơm tơlĕch tơmam drăm vă tơguăt hăm kon pơlei, tơgŭm đơ̆ng tơdrong pơtăm, tơmam drăm choh jang, pơtho kih thuơ̆t, tơgŭm kon pơlei băt hơdah gah trong vei lăng, pơkăp tơring pơtăm păng pĕ yua kaphê. Teh pơtăm kaphê tơring tơngiĕt tơ̆ dôm xah gah Pơmơ̆t mă lơ noh kon pơlei kon kông đĕch pơtăm, noh tam mă kloh klĕch gah kih thuơ̆t. Kơyuơ noh, rim sơnăm nhôn hơnơ̆ng pơih lăm pơhrăm, tơroi hơvơn păng pơtho ăn kon pơlei băt gah kih thuơ̆t pơtăm, vei lăng, adoi nhen vei rong kon char kơmar pơrăm 'long kaphê tơring tơngiĕt”.