T’cooh Dương Văn Tho coh chr’val Cư Drăm, chrhoông Krông Bông, tỉnh Đăk Lăk pa bhlâng chăp kiêng xa nul chiing, pr’múa âng ma nưih Êđê. T’cooh âi pay zên k’đươi nghệ nhân chô pa choom đoọng ha muy bơr đha dhâm c’mâr, học sinh coh chr’val Cư Drăm pa choom n’toong chiing lâng muy bơr pr’múa âng ma nưih Êđê đhị đong đay, cơnh lâng rơơm kiêng bơơn zư đơc đợ c’leh văn hóa ty đanh âng đha nuôr Tây Nguyên.

Cơnh bấc acoon cóh lơơng, bhiệc bhan xay xơ âng đhanuôr Raglai cóh tỉnh Ninh Thuận cung bhrợ têng bấc j’niêng cr’bưn zazap cơnh, pa tơợ ta moóh tước xay xơ… lâng đhanuôr Raglai, quyền quyết định bêl bhiệc bhan xay xơ nắc zêng đắh n’đil. Nâu đoo nắc râu chr’nắp liêm ooy đắh bhiêc bhan xay xơ âng đhanuôr Raglai cóh tỉnh Ninh Thuận.

J’niêng cr’bưn âng manứih Thái Sơn La bêl ahay, pân jứih bơơn k’điêl nắc lêy chô ặt ooy đông k’điêl mơ 2 tước 7 c’moo, nắc vêy choom đơơng chô k’điêl. Xoọc đâu hân đhơ cắh dzợ vêy j’niêng cr’bưn nâu, nắc ooy bhiệc xay xơ, đhanuôr cung dzợ zư đợc j’niêng cr’bưn “khắp xống khươi, tỏn pạư (nắc âng đơơng xa xao, hơnh déh ma mai). Nâu đoo ta lêy râu pr’hay chr’nắp ooy pr’ắt tr’mung văn hoá ty chr’nắp âng đhanuôr acoon cóh Thái cóh tỉnh Sơn La.

Đhị nền đh’riêng xa nưl dưr chr’va xưl pazưm âng âm 3 nắc nhịp chiing, kèn bầu lâng xa nưl cha gâr, pr’múa Arya chr’nắp ty, pr’múa pa bhlâng liêm pr’hay lâng chr’nắp âng đhanuôr acoon cóh Chu Ru bêl ahay nắc cớ bơơn pa dưr đhị crâng k’coong Tây Nguyên. Pr’múa nâu nắc bơơn nghệ nhân Touneh Ma Bio, cóh vel Diom A, chr’val Lạc Xuân, chr’hoong Đơn Dương, tỉnh Lâm Đồng t’bhlâng zư pa dưr ooy bấc c’moo hanua:

Đợ bha nọ văn hoá ty chr’nắp âng đhanuôr k’coong ch’ngai tỉnh Quảng Ngãi liêm bấc bhlâng. Đợ pr’hát Ta lêu, Kachoi pr’hay ha ngur âng manứih Hrê, đợ xa nưl pr’hay âng n’jưl Kađác, kèn Amáp âng manứih Cor, xa nưl chiing r’rộ r’răm cóh crâng k’coong cắh cậ đợ pr’múa pr’hay chr’nắp âng đhanuôr Ka Dong... xoọc bơơn đợ đhanuôr cóh đâu zư pa dưr đợc liêm chr’nắp.

Đha nuôr lâng pr’zơc da dêr! Chiing goong ta luôn k’đhơợng chr’năp coh pr’ăt tr’mông âng đha nuôr Thổ. Z’lâh căh năl mơ zr’năh k’đhap tươc nâu câi, đha nuôr Thổ công dzợ bơơn zư đơc xa nul chiing goong coh pr’ăt tr’mông; Chroi đoọng t’bâc ơl ha pr’hoọm văn hóa ty đanh âng acoon ma nưih Việt Nam.

Vel Tam Thái, chr’val Hoá Thượng, chr’hoong Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên nắc đhị k’rong pazưm bấc đhanuôr acoon cóh Ngái. Đhanuôr Ngái bhrợ pa dưr vel bhươl ắt pazưm đh’rứah đhị dzung da ding Cái lâng da diding Hột k’noọ 100 c’moo đâu. Ooy đợ c’moo tơợp thế kỷ 20, tu pr’đơợ tr’mung zr’nắh k’đhạp, 4 tô bhúh manứih Ngái nắc Trần, Thẩm, Diệp lâng Lâm cóh Hà Cối, tỉnh Quảng Ninh chô chấc lêy ắt đhị k’tiếc t’mêê. Chô tước zr’lụ Thái Nguyên, lêy plêệng k’tiếc liêm buôn nắc apêê chô ặt bhrợ cha pa tơợ đêếc tước đâu. Lướt zi lấh bấc râu tr’xăl tr’lục văn hoá âng manứih Ngái nắc bơơn đhanuôr năl ghít râu tr’xăl đoọng liêm glặp lâng c’lâng pa dưr pa xớc âng xã hội, ooy đâu vêy j’niêng cr’bưn xay xơ acoon manứih.

Cơnh lâng bh’rợ zư đơc, pa dưr bh’rợ taanh ih n’đooh a dooh, pân đil Dao Tiền coh vel Nà Chắn, chr’val Hoa Thám, chr’hoong Nguyên Bình, tỉnh Cao Bằng âi vêy p’xoọng râu pa chô lâng chroi đoọng z’zăng choom ooy bh’rợ zư đơc c’leh văn hóa acoon coh coh vel đong.

Đha nuôr lâng pr’zơc da dêr! Apêê bhiêc bhan hóa trang bơơn bhrợ têng coh bâc k’tiêc k’ruung coh bha lang k’tiêc lâng bơơn lêy năc t’ngay bhiêc bhang a măc âng muy k’tiêc k’ruung căh cậ muy vel đong. Đhị Việt Nam, đha nuôr Lô Lô công vêy muy t’ngay bhiêc bhan hóa trang la lay âng đay ta bhrợ moot t’ngay 14/7 âm lịch zâp c’moo. Nâu đoo năc t’ngay apêê tô gộ âng ma nưih Lô Lô bhrợ têng bhuôih a bhô dang, chăp hơnh ma nưih âi bhrợ t’vaih tô gộ đay.

Cóh đhanuôr zâp acoon cóh chr’hoong Mèo Vạc, tỉnh Hà Giang, manứih Gíay ắt pazưm lấh mơ nắc cóh vel Tát Ngà, chr’val Tát Ngà. Đợ râu liêm chr’nắp đắh pa dưr pa xớc pr’ắt tr’mung nắc ơy zúp đhanuôr ting bhr’dzang pa dưr pa xớc pr’ắt tr’mung k’bhộ ngăn. Đh’rứah lâng nâu, pr’ắt tr’mung tinh thần cung ting t’ngay ting pa dưr. Lâng manứih Gíay cóh Tát Ngà, pr’múa cha gâr cắh cậ ta moon Lồng trống, nắc ơy xay bhrợ p’cắh pr’ắt tr’mung, pr’hoọm chr’nắp văn hoá âng đhanuôr cóh đâu.