VOV4.K’ho - Tơngai pa do, tàm ờ uă càr Tây Nguyên, ngai sơlơ geh uă làng bol lơh broă sa blơi ală sơntìl [ơ nàng tam. Tài jơnau kờ` drà kă bro, uă suơn ờng kung tac uă sơntìl [ơ bè Booth, booth 7, Hass,… Mơya mùl màl, ờ di sơntìl [ơ lơi kung gơ kờ` mờ trồ tiah kung bè ù tiah bơh tơl tiah dê. Kờ` dong làng bol mờ gơp bơyô git loh rlau tai bè bơta gơ kờ` ù tiah, trồ tiah bơh ală sơntìl [ơ dê, bơh hơ\ gơtùi rơ wah geh sơntìl dipal nàng tam tàm suơn hìu nhă he dê, tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường, kuang atbồ môn chi brê, di anih kơlôi sơnơng bơta chài lơh sa suơn sre brê bơnơm Tây Nguyên geh yal làng bol mờ gơp bơyô in bơta pơn rơ is bè dờng pràn bơh tờm [ơ dê mờ ờ uă bơta pal kah tu\ tam chi tam do:

Tàm lơgar Việt Nam tu\ do, tờm [ơ gơtùi tam tàm uă tiah krơi is. Mơya Tây Nguyên kung gam là tiah tam gơ kờ` ngan rlau jơh, dong tờm [ơ geh cồng nha tơnhàu mờ bơta niam uă ngan rlau jơh. Jat tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường, Tây Nguyên geh 3 bơta trò tiah gơ kờ` ngan tam ală sơntìl [ơ krơi is: “ Gơ wèt mờ Tây Nguyên đơs bal geh 3 bơta trồ tiah loh làng ngan, tàm hơ\ tam cah gơs tiah tàm gùl là Dak Lak, là tiah geh bơta trồ tiah ram, dơ\ 2 là tiah đah tô mattơngai mut Tây Nguyên, hơ\ là càr Lâm Đồng, do là tiah jơnhua rlau, trồ tiah mrềt. Dơ\ 3 là Gia Lai – Kon Tum, là tiah mờr ndrờm mờ càr Lâm Đồng, hơ\ là tiah đah tô. Ai tiah đah jum mờ tiah đah jum mattơngai mut, geh càr Dak Nông, rềp mờ càr Bình Phước den trồ tiah krơi rlau.”

Kơnờm tàm 3 bơta trồ tiah do, làng bol gơtùi rơ wah sơntìl [ơ dipal nàng tam. Tơl sơntìl [ơ geh ală bơta gơ kờ` bè ù tiah, trồ tiah krơi is, den tàng, làng bol pal git bơta dờng pràn bơh tờm [ơ dê nàng sac rơ wah: “ Tờm [ơ geh uă sơntìl, mơya tàm ală nam pa do den Gah lơh broă sa mờ bơtàu tơnguh [òn lơgar dà lơgar neh dờp 2 sơntìl là TE1 mờ sơntìl Booth 7 mờ dờp 2 sơntìl lơh gơlik tơr lòng lài là sơntìl RIT mờ TE 40. Gơ wèt mờ 4 sơntìl do, den bol a` neh kơlôi sơnơng jo\ uă bal mờ uă bơta trồ tiah, ù tiah krơi is, tơr gùm tàm 4 càr Tây Nguyên là Dak Lak, Gia Lai, Lâm Đồng mờ Dak Nông. Mờ 1 càr tiah đah jum dà lơgar den ai go\ bơta pràn hòn mờ dờng là niam ngan, ai cồng nha tơnhàu, bơta niam uă. Làng bol pal kơnờm tàm ală bơta do nàng rơ wah 4 sơntìl do.”

Bal mờ broă tam cah mpồl sơntìl den ală cau jak chài gam kơlôi sơnơng tam cah mpồl tờm [ơ jat mpồl bơkàu. Jat mờ hơ\, tờm [ơ geh 2 mpồl bơkàu mờ mpồl A mờ mpồl B, tàm hơ\ sơntìl TE1 là sơntìl bơkàu mpồl A, Booth 7 là sơntìl bơkàu mpồl B, ală mpồl geh tam pơgồp bal nàng sơndră wơl bơta gơbàn ờ niam sơntìl, tơnguh bơta pràn ai cồng nha tơnhàu kơljap.

Bơdìh mờ 4 sơntìl pa yal, tàm drà kă bro tu\ do, geh uă sơntìl [ơ geh ală cau tờm suơn ờng tac bal mờ mat sơnđan bè [ơ booth, booth 8, booth 10… tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường tơngkah, do ờ di là mat sơnđan di ai ală sơntìl neh geh dờp ngan ngồn tu\ do: “ A` mìng tơngkah 1 bơta là, tu\ do tàm go, bol he mìng geh sơntìl Booth 7, hơ\ là sơntìl Booth geh sồ 7, ờ geh sơntìl Booth gời mờ kung ờ geh sơntìl lơi là Booth 8, booth 10. Den tàng, làng bol kung pal sền gròi jơnau tơngit hdê mờ blơi sơntìl tàm ală anih pin dờn.”

Bal mờ hơ\, ờ uă suơn dờng gam tac sơntìl [ơ Hass bal mờ uă bơta niam rlau bè plai dờng, bơkah… Mơya, lài mờ tu\ rơ wah sơntìl [ơ do nàng tam, làng bol pal git loh bơta dờng pràn bơh sơntìl [ơ do dê. Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường pà git: “ Mùl màl den sơntìl [ơ Hass geh bơta pràn sơndră mờ gơ kờ` ờ uă. Gơ mìng kờ` ală tiah mrềt halà ală tiah jơnhua rlau 800 thơk, pơn yơu bè Bảo Lộc, càr Lâm Đồng, den ai cồng nha tơnhàu mờ bơta niam uă ngan rlau jơh, ờ huan gơbàn kòp tu sa aniai. Gơ wèt mờ càr Dak Lak là tiah duh rlau, bơta mrềt duh bơh 25 tus 27 đồ C, gơ wèt mờ sơntìl [ơ Hass den gơ kờ` hơđơm 15 đồ C tàm nhai lì bơkàu, tơt plai den là niam ngan rlau jơh. Làng bol kung pal kah, gơ wèt mờ ală bă tiah tàm càr Dak Lak den mùl màl ờ huan gơ kờ`. Mùl màl kơlôi sơnơng bol a` dê ai go\, kòp tu sa aniai uă ngan, bơta do kal ke tàm broă sơngka sền gàr suơn chi. Dilah đal git tờm [ơ Hass tam tàm tiah duh rlau 25 đồ C halà jơnhua rlau den gơ ờ cèng wơl cồng nha jat bè bơta kơp kờ`.”

Ală sơntìl [ơ geh dờp mờ gam tam tơr lòng lài ndrờm ai cồng nha tơnhàu uă mờ gơ kờ` mờ bơta trồ tiah kung bè ù tiah tàm Tây Nguyên. Ală sơntìl do gơtùi tam is halà tam bơrlu\ ndrờm di lơm: “ Gơ wèt mờ 2 sơntìl là TE1 mờ Booth 7 neh geh dờp ngan ngồn den bơta pràn ai geh cồng nha tơnhàu là uă ngan, bơta kuơ kă bro neh geh ai go\ tàm drà kă bro tàm lơgar. Jơh 2 sơntìl do ndrờm gơtùi tam is halà tam bơrlu\ mờ tờm kơphe, ka kau halà suơn tiêu. Mìng is sơntìl Booth 7 den geh bơta pràn gơs ntê uă ngan, hơ\ là bơta gơguh mbur là pràn ngan. Den tàng, làng bol pal kah tu\ tam bơrlu\ tàm suơn kơphe he pal tam ngài, bè tàm do bol a` tơngkah là pal lời bơh 3 tus 4 gùng kơphe den tam 1 gùng tờm [ơ. Ai tam is den kung tam ngài, tam ngài 6 mờ 8 thơk gơ wèt mờ ù pơr hê bazan, ai gơ wèt mờ ală ù ndai kơldang rlau den tam mờ khà 3 mờ 4 thơk, hơ\ là tam jir rlau tài tờm chi dờng lơyaì rlau tàm ù pơr hê. Ai gơ wèt mờ sơntìl RIT mờ TE40 den bơta pràn gơs bè mbur mờ khà jơnhua lơyaì ngan mờ mbur ờ uă. Den tàng dilah tam is, gơtùi tam jir, ngan là tu\ tam bơr lu\ den niam ngan tài gơ ờ lơh aniai tus mbur chi tam ndai dê.”

Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường kung tơngkah làng bol bè tơngai tam [ơ. Do kung là bơta pal git nàng làng bol rơ wah sơntìl [ơ dipal, ai cồng nha tơnhàu kơljap mờ tac yòm rlau: “ Gơ wèt mờ ală sơntìl do den làng bol pal kah là [ơ Booth 7 mờ RIT, 2 sơntìl do là 2 sơntìl dum jơla. Sơntìl Booth dum bơh nhai 10 tus nhai 11, mờ digơlan jo\ jòng tus gùl nhai 12. Ai sơntìl RIT den gơtùi tơnhàu jơla ngan, bơh nhai 11 tus lồi nhai 12, bồ nhai 1. Do là ală sơntìl niam ngan, bơta niam prap gàr tơnơ\ tơnhàu jo\ ngan, digơlan rlau 10 ngai, [uơn [ùai nàng bol he pơndiang lòt ngài. Sơntìl TE1 mờ TE40 den tơngai tơnhàu gờ` rlau, bơh nhai 7 tus nhai 9.

Tàm do a` sồr làng bol pal rơ wah ală sơntìl tam bal, lài ngan là bol he gơtùi tơnguh cồng nha tơnhàu, dơ\ 2 là phan lơh gơs bol he tac bơh nhai 7 tus nhai 12 là kơljap sùm.”

Bè broă lơh rơcang sơndră kòp tu sa aniai, sền gàr suơn chi, bulah ờ uă mơya làng bol kung pal git ală bơta kòp tu sa aniai tàm tờm [ơ nàng geh broă rơcang sơndră dipal: “ Tàm 4 sơntìl [ơ den sơntìl Booth 7 geh bơta ờ niam là  sùm gơbàn kòp lik bơ sơt bơh 2 bơta bơ sềt là Fusarium halà Phitopthora lơh gơbàn. Tàm tu\ sơngka sền gàr, làng bol pal sền gròi tềng tờm chi. Bal mờ hơ\, là tàm jơh ală sơntìl hơ\ dilah gơtùi `ui, sơmac kap là uă ngan, bơh tu\ plai gam dềt bol he pal sền mờ [ồm sơnơm jat tơngai pơrgon nàng pleh kòp kơmbuh kơmhò plai [ơ, lơh plai ờ huan niam.”

                                                             Cau cih mờ yal tơngit K’ Duẩn.