Tàm tơngai do, tờm tiêu tàm Tây Nguyên gam mut tàm tơngai să gar, broă [ồm dà tờm tiêu in pơgồp bơnah gơ rềng tus cồng nha tơnhàu bơh suơn chi dê. Mơya tài aniai bơh bơta El Nino, khà mìu tàm Tây Nguyên gơmù pơn drờm mờ pah nam, lơh tiêu ơm tềng đap jơnau pơhìn ờ tơl dà bồm. Tàm jơnau đơs ngai do, Tiến sĩ Đặng Bá Đàn, kuang atbồ anih tờm kơlôi sơnơng mờ bơtàu tơnguh tờm tiêu geh yal bè ală broă lơh rơcang sơndră trồ prang soat dà tờm tiêu in tàm tơngai să gar:

Niam să ồng! Dan ồng pà git, tàm tơngai să gar, tờm tiêu geh jơnau kờ` bè lơi bè dà [ồm?

Tiến sĩ Bá Đàn: Tu\ do neh sơnđờm mut tàm nhai prang, jat kờp du\ bơh anih tờm yal lài trồ tiah dà lơgar den nam do digơlan bơta El Nino jo\ jòng bơh lồi nam do tus bồ nam 2016, den tàng jơnau kờ` dà bơh tờm tiêu dê là kuơ màng ngan. Tiêu là tờm chi kờ` bơta sùh ìo bơh 70 tus 90% mờ khà mìu bơh 2000 tus 2.500 ml tàm 1 nam nàng gơs `srum, lơh geh cồng nha tơnhàu, mờ lik bơkàu kàl tơnơ\ in, kờ` tờm tiêu hòn mờ gơs pràn. Den tàng jơnau kờ` tàm nhai prang, ngan là tàm tơngai do, jơnau kờ` tờm tiêu dê là uă ngan, ờ mìng ròng `jriang, ntê, nha mờ gam tơt plai, să gar.

Broă [ồm dà geh gơ rềng bè lơi tus bơta dờng pràn mờ cồng nha tơnhàu tờm tiêu dê ơ Tiến sĩ?

Tiến sĩ Bá Đàn: Tờm tiêu là tờm chi tam kờ` uă dà, mơya tiêu kung ờ jai kong mờ bơta ngơr bam, mơya tàm bơta trồ prang duh, tờm tiêu gơtìp aniai uă ngan. Kuơ màng tàm tơngai tơnhàu, dilah ờ tơl dà, bơta jồp phơng bơh tờm tiêu dê gơtìp aniai, tờm chi ờ gơtùi jồp phơng nàng ròng plai mờ lơh aniai tus bơta dờp àng mattơngai sòl, phan bơnung gơbàn ro, ngan là bơta `siap gar là uă ngan. Broă sơndră trồ prang soat dà tờm tiêu in den kung neh geh ờ uă cồng nha kơlôi sơnơng tàm lơgar ndai. Tàm lơgar Ấn Độ, cau go\ là, gơ wèt mờ sơntìl tiêu Pen-ni-giơ den tu\ ngui khà dà [ồm mờ sền gròi dà [ồm mờ khà dà ờ [ồm den gơtùi go\ là, tu\ tờm tiêu geh tơl làm den cồng nha tơnhàu digơlan gơguh uă rlau 3 dơ\ pơn drờm mờ tờm tiêu ờ geh [ồm dà. Ai tàm lơgar Thái Lan, khi sền tờm tiêu là tờm chi tam jo\ sơnam mờ geh [ồm dà tàm broă lơh gàr niam mờ pal geh bơh lơgar Thái Lan dê. Den tàng tờm tiêu lơgar Thái Lan dê lơh geh cồng nha tơnhàu kung uă ngan. Đơs bal, tàm tơngai do, dilah gơtìp ờ tơl dà, tờm tiêu gơtìp aniai bè bơta dờng pràn, gơmù cồng nha tơnhàu kung bè bơta niam gar tiêu dê.

Tàm bơta ờ huan geh dà bè tu\ do, jat tiến sĩ den cau tam tiêu pal mut lơh ală broă lơh lơi kờ` rơcang sơndră trồ prang soat dà geh cồng nha, mơya kung gam tềm pềr?

Tiến sĩ Bá Đàn: Tàm ală bơta bè tu\ do, trồ prang duh neh jo\ jòng 1 nhai. Gơ jat bè tơl bơta, digơlan là bè ù tiah, bè ù pơr hê bazan, ù kơh, ù bras, ù lu\ rơđeh, ală tiah geh chi tam jơm mbur dơm chi, jơm mbur tờm khoang phòng hòn is halà jơm mbur ală tờm chi, jơm mbur ală bơta phơng, tàm suơn tiêu geh tam bơrlu\ chi tam lơh `jrong kis halà `jrong chơt nàng bol he broă lơh rơcang sơndră trồ prang soat dà tờm tiêu in geh cồng nha.

1 tàm ală broă lơh tu\ do là bol he gơtùi ai ală phan bơh lơh sa suơn sre brê bơnơm bè rơhe, `ggòng tơ ngời, kơmhò tơngời… bol he jơm glòm halà ơn tềng tờm tiêu. Bơta ơn tềng tờm tiêu digơlan pơgồp bal mờ broă [ồm dà. Pơgồp bal [ồm dà mờ ơn tềng tờm tiêu lơh gơguh bơta pràn gàr sùh ìo tờm tiêu in geh jo\ rlau.

1 bơta tai pal kah là bơta kìng càl tờm tiêu in kờ` tơmù dà mhar ra` mờ ală phan bơna geh tàm [òn lơgar bè tờm tơngời, rơhe halà digơlan ngui jàl nàng kìng, ngan là ală tiah rềp brê den tờm tiêu ờ huan mhar gơtìp ra` dà.

1 bơta tai là bol he pal [ồm tơl dà tờm tiêu in, ờ mìng dong jồp phơng mờ gam ròng plai. Bơh tu\ do tus tu\ tơnhàu mìng gam pơgap 2 nhai, rlau 2 nhai tai den bol he gơtùi [ồm bơh 2 tus 3 dơ\ gơ jat tàm bơta ù tiah, ờ mìng gàr niam bơta dờng pràn tờm tiêu in, mờ gam pơrgon geh 1 kàl tơnhàu geh uă. Khà dà [ồm digơlan gơ jat ală bơta bơh tiah gơtùi jơm, kìng krơi is, bơta jơm tờm tiêu krơi is, làng bol gơtùi [ồm rơ sìh halà [ồm tềm pềr… {ồm tềng [ồng den khà [ồm uă rlau mờr 100 lít tàm 1 dơ\, khà [ồm digơlan bơh 40 tus 50 lít tàm 1 dơ\. Dilah bol he [ồm tềm pềr, den khà [ồm digơlan gơmù rlau, bol he gơtùi pơgồp bal mờ broă ơn phơng, den pơgap bơh 20 tus 25 tàm 1 tờm tàm 1 dơ\. Bè hơ\, geh uă broă lơh [ồm tềng [ồng, [ồm rơ sìh halà [ồm tềm pềr. Kờ` lơh geh cồng nha niam ngan rlau jơh, mờ geh cồng nha tàm bơta [ồm dà, ơn phơng mờ gam dong tờm tiêu jồp niam. Bè ròt broă lơh do, gơtùi geh dùl ròt mai\ mok bơh lơgar Israel dê halà ròt mai\ mok bơh Anih kơlôi sơnơng lơh sa suơn sre brê bơnơm Tây Nguyên neh geh tam gơl, khà [ồm pơgồp bal mờ ơn phơng [uơn lề. Kuơ màng, tơngai do pal sền dờng màng bơta phơng geh khà Kali uă, ờ mìng tơnguh bơta niam gar tiêu dê, mờ gam lơh tờm tiêu geh bơta pràn sơndră mờ kòp lơh aniai uă.

Cồng nha kơlôi sơnơng bơh anih bơta chài lơh sa suơn sre brê bơnơm Tây Nguyên ai go\, khà [ồm ờ uă tiah bè Chư Sê, càr Gia Lai tàm tơngai mờ bol a` lùp sền den digơlan là uă. Tàm tơngai do, dà 1 êt ngan, den tàng làng bol pal sền gròi tus bơta [ồm tềm pềr, lơh bè lơi dipal, drơng dipal. Geh ală tiah [ồm rlau 200 lít tàm 1 dơ\ [ồm, hoàc huơr ngan. Jat kơlôi sơnơng bol a` dê, khà [ồm dipal tờm tiêu in là pơgap 100 lít tàm 1 dơ\ [ồm den gơtùi gàr tơl jơnau kờ`. 1 nhai gơtùi [ồm 3 dơ\, gơ jat bè bơta ù tiah.

Dan tiến sĩ ai git, bơdìh mờ broă [ồm dà, làng bol pal ơn phơng bè lơi dong tờm tiêu tơnguh bơta pràn sơndră mờ bơta trồ prang soat dà?

Tiến sĩ Bá Đàn: Pơgồp bal 1 broă lơh tàm tơngai do là broă [ồm phơng nha geh khà Kali uă. Ală bơta phơng geh khà Kali uă bè Kali-phốt, DS80, halà tu\ do Anih tờm kơlôi sơnơng mờ bơtàu tơnguh tờm tiêu geh 1 bơta chế phẩm ngui tờm tiêu in 1 bă geh cồng nha, hơ\ là [ồm tờm tiêu in.

                                                                          Cau cih mờ yal tơngit K’ Duẩn.