VOV4.K’ho - Tu\ do, tờm tiêu gam là tờm chi tam cèng wơl cồng nha lơh sa uă làng bol lơh broă sa in, den tàng bă ù tam chi tam do kung ngai sơlơ gơguh mhar ngan. Mơya, cau tam tiêu tàm Tây Nguyên kung gam pal kong mờ uă kal ke tài bơta kòp tu sa aniai tàm tờm tiêu ngai sơlơ gơlik geh kal ke. Geh ală suơn tiêu mìng tàm dùl tơngai lơyah neh gơbàn chơt dùl ròt, lơh gơbàn hoàc huơr uă ngan cau tam tiêu in:

Hìu nhă bi ùr Nguyễn Thị Nhung, ơm tàm [òn Ea Bhôk, ntum Ea Bhôk, kơnhoàl Cư Kuin, càr Dak Lak geh tus rlau 2 lồ tiêu. Gùl bă tiêu do gam tàm tơngai tơnhàu, khà gam wơl den pa tam mờr 2 nam, tam gơl bơh bă ù tam kơphe neh kra. Bulah neh mut tàm nhai prang, mơya tàm khà bă tiêu pa tam bơh hìu nhă bi ùr Nhung dê, kung gam geh uă `jrong tiêu gơtìp pàl nha mờ ro. Jat mờng chài tam tiêu bơh bi ùr Nhung dê, den hơ\ là tềl tơnggo\ bơh kòp chơt lơỳai dê, mơya sùm den kòp do gơlik geh tàm nhai mìu, mơya tu\ do gơlik geh tàm nhai prang lơh bi ùr Nhung ờ suk ngan: “ Kòp chơt mhar, chơt lơỳai den uă suơn tiêu tu\ do neh mut tàm nhai prang mơya kung gam gơtìp chơt. Tơngai lài den đơs là tài mìu uă den chơt, mơya tu\ do kung gam geh ală sưon tiêu gơtìp chơt ro.”

Suơn tiêu geh mờr 500 `jrong bơh ồng Phan Ngọc Sang, ơm tàm sơnah [òn Thống Nhất, [òn drà Buôn Hồ, càr Dak Lak kung gơbàn bè do sơl. Bulah lơh jat ală jơnau pơlam sơngka sền gàr tiêu kơ\ kơljap geh ală cau jak chài lơh sa suơn sre bơto, mơya ồng Sang kung ờ git bè lơi, mut tus tơngai do, tờm tiêu kung gam gơtìp pàl nha mờ chơt. Ồng Sang ndrờm bè sang tơn tềng đap bơta gơlik geh do bơh suơn tiêu dê: “Tờm tiêu pa gam tơlir gơs ngan, pơgap mờ do ờ hềt tus 1 poh kung gam tơlir, mờ tu\ do neh gơbàn chơt. Tờm tiêu là chi tam kal ke ngan sơngka sền gàr, den tàng pal lơh bè lơi nàng gơtùi rơcang sơndră kòp, ai dilah tờm tiêu neh chơt den hơ\ là neh gơbàn kòp tu sa aniai den kal ke ngan gơtùi kơryan kòp.”

Jat thạc sĩ Phạm Công Trí, atbồ gah broă lơh sa suơn sre brê bơnơm, di anih kơlôi sơnơng bơta chài lơh sa suơn sre brê bơnơm Tây Nguyên, broă tơnguh bă ù tam tiêu dùl bă ur ar, ờ jat rơndap broă ai tơlik, tiêu tam tàm uă bơta ù, ờ geh bơsong jơh, lơh gơbàn uă bơta aniai. Bal mờ hơ\, broă tam phan ờ kơljap, ngui uă ir sơnơm hoá học, bal mờ ală bơta kòp tàm ù ờ geh bơsong jơh là jơnau lơh kòp tu sa aniai tàm tờm tiêu ngai sơlơ gơlik geh uă. Ờ mìng kòp chơt mhar, kòp chơt lơỳai halà ờ niam tàm broă jồp phơng mờ tu\ do, 3 bơta kòp do neh tơr gùm bal, lơh làng bol ờ gơtùi đal git. Ală bơta kòp lơh aniai tàm tờm tiêu ndrờm bè ờ jat kàl tai, mờ gơlik geh sùm tàm nam. Ồng pà git:“ Bă ù tam is tiêu ờ geh sền gròi bơh broă lơh niam ù, rơ wah sơntìl, bơta chài tam lơh gơbàn ală bơta aniai dờng ngan lơh tiêu gơbàn chơt mhar, chơt lơyaì, ờ niam tàm bơta jồp phơng lơh aniai uă ngan tus cồng nha lơh geh. Mơya tu\ do, broă tam tiêu den kal ke ngan nàng gơtùi đal git là tờm tiêu lơi kung geh dùl bơta kòp, ndrờm bè gơbàn kòp dùl dơ\ le\. Tài gơbàn dùl dơ\ le\ jơh 3 bơta kòp do mờ broă rơcang sơndră sơlơ kal ke mờ kui kuơ rlau làng bol in.

Bè neh đơs,  tu\ do ờ ua\ suơn tiêu bơh làng bol cau tam gam gơlik geh bơta gơbàn pàl nha mờ ro nha. Bulah bè hơ\,  ờ di cau lơi kung git  geh bơta gơbàn kòp tàm suơn tiêu nàng geh sơm kòp di pal. Thạc sĩ Phạm Công Trí atbồ môn bơto Nông lâm nghiệp, Gah khoa học kỹ thuật lơh broa\ sa chi brê Tây Nguyên, ai git:

            Kòp mhar chơt la bơh bơsềt kòp Phitopthora gơ tờp tềng  rơyas, lơh chơt mhar. Mơya tàm ala\ nam rềp do, ala\ tu luh geh gơ kis tàm dơlam ù cuh kap tàm rơyas den kòp gơbàn ồm rơyas gơbàn ua\ ngan mờ bơta gơbàn bưh kòp chơt mhar mờ chơt lơyaì  tàm tiêu gơ lơh bè ờ gơbàn. Tiêu di gơlan geh gơbàn kòp bơh tàm 2, 3 nhai tus 1 nam la chơt jơh ngan den tàng cau lơh broa\ sa gơbàn kal ke ngan. Mờ broa\ gơbàn bơsềt phitopthora gơbàn mut tàm rơyas geh gơlam tus bơta tiêu lài mờ tu\ chơt den neh gơbàn ờ pràn den tàng geh ai go\ loh ngan mờ cau tam tiêu geh đơs la kòp gơbàn chơt mhar, chơt lơ ỳai hala ờ niam bè bơta sa phơng. Cau tam tiêu jơh tam gơs tiêu den đơs la tieê gơbàn ờ niam jồp phơng hala tiêu gơbàn sơnrang den tàng sùm sơm kòp sơnrang tiêu in mờ bồm trung vi lượng. Tus tu\ git go\ tiêu gơbàn tu luh sa rơyas den geh ai go\ tiêu gơbàn kòp chơt lơyaì, mờ sơm kòp chơt lơyaì. Chơt lơyaì tu\ nhai mìu tus la bơsềt phitopthora gơbàn ua\ mờ geh gơs kòp chơt mhar mờ geh bồm sơnơm ờ gơ jài tai mờ tu\ cau tam tiêu git go\ den mìng gam bơh 3-4 nhai la suơn tiêu gơmut tàm tơngai ờ gơtùi geh sơm tai.

            Kung jat thạc sĩ Phạm Công Trí, tu\ tiêu gơbàn kòp den broa\ bồm sơnơm gơlơh  kal ke ngan tài rơyas tiêu den gơbàn aniai ngan, dne tàng, broa\ bồm sơnơm pal lơh jat 4 broa\ lơh di:

            Bồm sơnơm pal lơh di  pal mờ 4 bơta di,  geh ai git di tơngai mờ bồm sơnơm ua\ nàng gơ sơm jơh, pleh geh ngui ua\ ir sơnơm. Dilah tuh sơnơm ờ lơh jat pơlam den gơlam tus broa\ ngui ua\ ir sơnơm. Bồ nhai mìu tus, ù ìo den la tuh luh gơbàn ua\, tu\ do làng bol pal geh ngui ala\ bơta sơnơm hoá học hala sơnơm sing học geh tơl pràn bồm chơt tu luh tềng rơyas,  tuh bềng bồng tiêu. Tơnơ\ geh bơsong gơs den bơh 15 tus 20 ngai tơnơ\ den  pal geh bồm sơnơm tai nàng  gơsơt jơh tu luh.  Tam bơrtu\ bal 2 dơ\ tuh sơnơm do den pal ngui ala\ bơta sơnơm rcang sơndra\ bơsềt kòp Phusarium hala bơsềt Phitopthora. Tu\ tus nhai mìu, nhai 6 nhai 7 den pal ngui ala\ men sinh học geh gơ dờp ua\ ngan tàm broa\ bồm sơnơm sơndra\ tu luh den geh sền gàr suơn chi niam rlau. Tus di tam gùl nhai 11 tu\ trồ jơh mìu den ngui dùl dơ\ sơnơm sơndra\ bơsềt mờ bồm sơnơm chơt tuh luh den geh cồng nha  niam rlau.

            Nàng tiêu hòn dờng pràn, broa\ rcang mờ  bồm sơnơm pal geh lơh bal mờ broa\ tuh phơng di pal, tuh phơng drờm ring bơh ala\ bơta phơng trung vi lượng mờ phơng hữu cơ nàng pleh gơbàn bơta  ờ niam   bơh jồp phơng. Thạc sĩ Phạm Công Trí đơs lài:

            Tuh phơng jat 2  broa\. Tàm ù,  tuh phơng hữu cơ êt,  tiêu pa tam den di 1 lạng, tiêu dờng den bơh 3-4 lạng dùl tờm gam gơbàn kòp den tiêu hơ\ sồng ờ gơbàn gơjra\ phơng. Ai phơng khoáng,  tuh phơng niam mơya hờ đơm dùl lạng dùl dơ\ mờ tiêu pa tam den tuh hờ đơm 20 gràm den hơ\ sồng ờ lơh tiêu gơbàn gơ jra\ phơng. Bồm phơng đang nha tàm ala\ suơn tiêu tàm tơngai bồ  bơh chơt lơyaì ờ hềt gơbàn chơt mhar den la tu\ gơbàn kuơ màng ngan tài geh dong tơngguh pràn sơndra\ tờm chi dê. Mờ phơng bồm đang nha den geh ngui ala\ bơta phơng mờng ngui tiêu in, geh khà kali, canxi jơnhua, geh hữu cơ mờ trung vi lượng.

                                    Cau cih mờ yal tơnggit K’ Duẩn mờ K’ Brọp