VOV4.K’ho - Tu\ do, uă ngan bă kơphe tàm ală càr Tây Nguyên gam kra, gơmù cồng nha lơh geh, den tàng làng bol lơh broă sa sền gròi ngan tus broă tam pa wơl. Bulah bè hơ\, bal mờ ală kal ke bè priă bơcri, sơntìl den bơta kòp tu lơh aniai tàm ù, ngan là tu luh lơh aniai rơyas, lơh broă tam pa wơl kơphe ờ lơh geh cồng nha jat bè bơta kơp kờ`. Jơnau cih tơnơ\ do geh yal bè bơta do, jà…:

Hìu bơnhă ồng Phạm Lai, ơm tàm [òn 5, sơnah [òn Đạt Hiếu, thị xã Buôn Hồ, càr Daklak geh 2 lồ kơphe tam bơh nam 1995. Tơnơ\ tơngai tơnhàu, tờm kơphe gơbàn kra mờ chơt hời rơ hời, ồng Lai neh tam pa wơl dùl bơnah bă kơphe neh kra. Nam sơn rờp tam pa wơl, tờm kơphe hòn gơs niam, ntê, nha tơlir mờ pràn ngan.

Bulah bè hơ\, tus nam dơ\ 2 mờ nam dơ\ 3, suơn chi sơn đờm geh bơta pàl nha, tờm chi ờ dềt, ờ dờng, geh tu\ ờ uă tờm gơbàn chơt hời rơ hời. Jòi git jơnau gơbàn bơta do, ồng Lai git, tài bơh broă lơh niam ù ờ hềt di, den tàng tờm kơphe gơtìp tu luh lơh aniai rơyas. Bulah neh hoàc uă priă jền nàng kơryan tu luh, mơya cồng nha lơh geh ờ jat bè bơta kơp kờ`:

“Lài do, đơs bal tờm kơphe kra den tàng gơtìp kòp lơh aniai mờ chơt tơn den a` dus sang nàng tam pa wơl. Bơh tơngai tâmp wơl den tờm kơphe pa rơp 1 nam sơn rờp den tờm dờng niam ngan, bulah bè hơ\ tơnơ\ hơ\ tờm chi sơn đờm gơbàn pàl. A` neh [ồm dà, ơn phơng uă ngan mờ [ồm ală bơta sơnơm mơya kung ờ  geh cồng nha tài bơh tờm chi gơtìp tu luh lơh aniai.”

Ndrờm bè hơ\ sơl, hìu bơnhă ồng Trần Viết Đại, ơm tàm [òn Tân Hiệp, xã Ea Toh, kơnhoàl Krông Năng neh tam pa wơl 3 sàu kơphe neh tus nam dơ\ 2. Pa do, ờ uă tờm sơn đờm gơbàn pàl nha, ờ dờng. Ồng tờ tờm kơphe den go\ tềng cồng rơyas ală tờm do dê geh ală plai bè bòm, rơyas ờ dờng:

“Hìu bơnhă a` dê kung tam 2, 3 rhiang tờm kơphe lơm, mơya đơs bal nđờ nam lài den go\ tờm chi gơs niam ngan, mơya tơngai pa do ờ uă tờm chi ờ dờng, den a` kung ờ git `chi bơh tài geh jơnau do. A` kung tờ tờm nàng sền den go\ rơyas pin gơtìp tu luh lơh aniai.”

Là dùl tàm ală mpồl lơh sa kă bro tam mờ kă bro kơphe dờng ngan tàm kơn hoàl Ia Grai, càr Gialai, Kong ti kơphe Ia Sao 2 geh uă bă kơphe tam bơh nam 1986. Tus tu\ do, ală bă kơphe do neh kra, cồng nha tơnhàu gơmù uă ngan.

Ồng Phan Hồng Luân, Kuang atbồ Phòng Kỹ thuật nông nghiệp, Kong ti kơphe Ia Sao 2 pà git, tu\ do, kong ti gam pơ gồp bal mờ Viện Khoa học kỹ thuật Nông Lâm nghiệp Tây Nguyên mờ Tập đoàn Lộc Trời tam pa wơl ờ uă bă kơphe. Bulah bè hơ\, pa mut tus nam dơ\ 2, mơya tàm suơn tam pa wơl neh geh bơta tu luh lơh aniai rơyas lơh tờm kơphe ờ huan dờng:

“Kong ti a` tu\ do gam tam pa wơl 2 lồ 7 sàu kơphe. Tu\ do, tơ nơ\ 1 nam tam den tờm chi geh tềl tơnggo\ pàl nha, bơh lòt sền ù mờ rơyas den go\ khà tu luh gam gơguh uă ngan.”

Tu luh lơh aniai uă ngan ơm tàm ù den tàng broă rơcang sơndră gơtìp uă ngan kal ke, lơh aniai uă ngan tus broă tam pa wơl kơphe bơh làng bol lơh broă sa dê.

Thạc sĩ Huỳnh Minh Châu, kuang atbồ phòng kơlôi sơnơng mờ tơnguh bơtàu phan geh lơh, gơwèt Tập đoàn Lộc Trời bơto sồr ờ uă broă lơh kờ` atbồ geh cồng nha kòp tài tu luh lơh aniai tàm tòm kơphe.

-Ơ Thạc sĩ Huỳnh Minh Châu, tu luh lơh aniai ală bơta phan tam jăt broă lơh be lơi?

Thạc sĩ Huỳnh Minh Châu: He g^t là, tu luh geh tàm ù mờ tu\ lơh aniai den lơh tàm rơyas. Tàm ù den kung jăt mờ tơl bơta phan tam mờ tơl tiah ù krơi is den geh ală bơta tu luh kung krơi is sơl. Mơya, ală bơta tu luh mờ he mờng go\ uă ngan tàm tòm tiêu kung bè tòm kơphe geh 2 bơta, 1 bơta là lơh rơyas gơbàn as mờ 1 bơta lơh aniai tơn tàm rơyas mờ lòt tàm rơyas mờ lơh rơyas gơbàn ồm.

Tu\ tu luh mu\t tàm dơlam rơyas mờ lơh as rơyas den gơl^k ală dà lơh phơng ờ gơtùi guh kờ` ròng tòm. Bơh tu\ hơ\ tòm gơbàn ờ pràn mờ cồng nha tơnhào kung gơmù mờ rơhời tòm gơbàn chơ\t.

Tàm bơta dơ\ 2 là tu luh ờ mu\t tàm rơyas mờ lơh aniai tềng rơyas kung lơh rơyas rơhời ồm mờ ờ gơtùi sa phơng, lơh tòm ờ pràn hơ\ sồng rơhời tòm chơ\t.

-Ơi, tu\ do, geh uă ngan làng bol gơbàn tu luh lơh aniai tàm broă tam kơphe. Bè hơ\, tu\ gơbàn bơta do den làng bol pal lơh bè lơi ơ thạc sĩ?

Thạc sĩ Huỳnh Minh Châu: Kờ` atbồ kòp tu luh lơh aniai, den bol a` sồr ngui ală bơta phan vi sinh, tài tu luh kung là 1 bơta phan kis tàm ù. Tu\ he ngui ală phan sơndră wơl kờ` lơh gơmù khà tu luh geh tàm ù den tu\ hơ\ geh tơmù broă tơnguh bơtàu tu luh lơh aniai phan tam in.

Tu\ do, bơdìh mờ broă he ngui ală bơta phan sinh học kờ` sơndră mờ tuh luh, den tàm ală tơngai sơnrờp tu\ he pa tam ha là tàm bồ kàl mìu den he pal ngui ală bơta sơnơm hoác học kờ` lơh gơmù khà tu luh lơh gơmù bơta aniai. Bè ală phan bè hoá học, he gơtùi ngui phan Solvigo lài mờ tu\ tam. Tơnơ\ mờ hơ\ den he ngui ală bơta phan sinh học bè Trico DHCT. Trico DHCT geh bal ală bơsềt Tricodecma geh lơh sơndră wơl mờ broă sò tơm bơh tu luh dê mờ lơh tu lơh ờ gal, bơh tu\ hơ\ geh tơmù sùm tàm ờ ờ uă ngan mờ ờ lơh aniai tus mờ phan tam.

-Thạc sĩ geh đơs tus mờ broă ngui sơnơm hoá học! Bè hơ\ làng bol pal ngui sơnơm hoá học bè lơi kờ` gàr niam ờ do ờ dă mờ broă lơh sa geh niam ngan?

Thạc sĩ Huỳnh Minh Châu: Bu\ lah he pal lơh jăt broă lơh sinh học hữu cơ, mơya pal geh 1 broă pơgồp bal bơh hoá học mờ sinh học kung bè hữu cơ den hơ\ sồng tòm geh hòn gơs niam, mờ geh cồng nha uă mờ geh sền gàr phan tam. Dùl bơta phan hoá học tu\ ai sih tàm ù den lơh ală bơta phan tàm ù gơbàn chơ\t. Mơya, he pal sih tàm tơngai sơnrờp den hơ\ sồng gơsơ\t jơh tu luh mờ lơh lơh aniai tus mờ phan tam. Tơnơ\ mờ hơ\, he geh lơh geh wơl ală bơta phan geh kuơ tàm ù mờ broă ai ală bơta phan geh kuơ tus.

Gơwèt mờ sơnơm hoá học den tơngai tơn jơh geh mhar ha là lơyaì, di gơlan geh bơh 3 tus 10 ngai. Den tơnơ\ mờ tu\ ai sơnơm hoá học tus den he gơtùi ai ală phan vi sinh mu\t tơnơ\ mờ hơ\ di pơgăp 1 poh tus 10 ngai kờ` bơtơl ală bơta phan vi sinh kờ` lơh ndrờm wơl.

Bơdìh hơ\ tai, he kung ngui ală bơta phơng sih tàm ù ha là [ồm tàm nha. Kờ` phan tam geh hòn gơs niam mờ geh bơta pràn sơndră niam den phan tam pal mùl màl pràn, den tàng, tàm ù he bơtơl tai ală phan geh vi sinh tàm ù geh kuơ. Bè ơla mờ broă he ngui phơng DAP, NPK bè ờs den he gơtùi ngui ală bơta phan NPK pơgồp bal mờ phơng hữu cơ. Tài gơwèt mờ phan tam jo\ tơngai mờ tòm chi sa plai, den phan hữu cơ pal geh tàm broă tam phan jo\ jòng.

-Bè thạc sĩ neh yal, den broă tu luh lơh aniai tàm rơyas kal ke kờ` gơsơ\t. Bè hơ\, geh broă lơh lơi kờ sơndră mờ tuh luh đơs is kung bè ală bơta phan lơh aniai tàm ù lah ờ ơ thạc sĩ?

Thạc sĩ Huỳnh Minh Châu: Kờ` sơndră mờ ală bơta phan lơh aniai tàm ù đơs bal mờ tu luh đơs is den he pal ngui uă broă lơh ờ go\ di mìng geh ngui 1 broă lơh. Di lah mìng ngui broă lơh mờ hoá học lơm kung ờ gơtùi mờ mìng ngui tàm broă lơh kung ờ gơtùi.

2 broă lơh kuơ màng ngan là lơh broă sa mờ sơnơm sền gàr phan tam. Gơwèt mờ sơnơm sền gàr phan tam den làng bol gơtùi ngui ală bơta phan hoá học mờ sinh học pơgồp bal, 1 đah là lơh kơrian kòp mờ đah ndai tai là gơtùi kơrian broă geh gal tu luh kung bè ală bơta bơsềt lơh aniai tàm ù.

Dơ\ 2 bè broă lơh den làng bol pal kah tus mờ broă lơh suơn àng niam, tơl^k dà niam, den he geh ală broă rơcang lài kờ` sơndră mờ atbồ geh cồng nha ală bơta bơsềt lơh gơbàn kòp tàm ù kung bè tu luh.

-Ơi, dan ưn ngài thạc sĩ Huỳnh Minh Châu!

Cau cih mờ yal tơng^t K’ Duẩn