VOV4.K’ho – Kung bè ua\ jơi bơtìan kòn cau ndai tàm Tây Nguyên sơl, cau M’nông kung geh bơta kơlôi sơnơng là “tơl bơta phan ndrờm geh huềng”. Bè hơ\ den tàng, tàm rài kis, tu\ bơyai lơh ală broă lơh, làng bol sùm lơh yàng. Hơ\ là jơnau rac yàng bơh kòn bơnus dê, hòi dan ală yàng dong kờl, ai pà pràn kơldang, geh ua\ bơtuah bơtùai, mìu niam nhàc niam, kàl lơh sa gơs tơlir, tơnhàu geh ua\.

Sơn đờm bơh bơta kơlôi sơnơng “tơl bơta phan ndrờm geh huềng lơm”, sền ală bơta phan ndrờm geh yàng ơm tàm dơlam lơm, ală yàng pơlam tơl gah rài kis dê, den tàng khat dùl broă lơi gơlik geh tàm rài kis pah ngai bơh cau M’nông dê ndrờm pal geh lơh yàng lơm. Ồng Y Sê, ơm tàm xã Dak Sak, kơnhòal Dak Mil, càr Dak Nông pà git: Ală jơnau rac yàng, sơlàu ơn pơ dơng phan lơh yàng ờ mìng ai tơnggo\ nùs nhơm kah ưn ngài ua\ ngan bơh kòn bơnus dê gơ wèt mờ ală yàng: “Cau M’nông sơnơng là gùt dar rài kis bol he dê ndrờm geh yàng ơm rềp lơm, tàm hìu he dê den geh yàng sền gàr mpồng, yàng sền gàr bơnhă ồs, hờ bơdìh den geh ală yàng brê, yàng dà croh, yàng sền gàr mìr, sền gàr kòi… Den tàng, he kờ` ai go\ bơta ki ngàm gơ wèt mờ ală yàng, hòi dan ală yàng sền gàr, dong kờl, hòi dan rài kis hờm ram, suơn mìr kòi gơs tơlir, tơnhàu geh ua\, lòt tàm brê, tàm dà geh ring lơngai, ờ do ờ dă… Phan pơ dơng lơh yàng den gơ jat tàm bơta geh ngan bơh tơl hìu bơnhă dê, bơta tờm ngan là geh nùs nhơm ki ngàn, hơ\ là bơta kơ lôi sơ nơng bơh yô yau bloh”.

Ală bơhìan lơh yàng, hòi dan mờ yàng gơ rềng tus rài kis kòn bơnus, bơh tu\ bun, tus tu\ deh, dờng, tu\ kra tus tu\ sang rài… ndrờm pal geh lơh yàng lơm, hòi dan rài kis pràn kơldang, bơtuah bơtùai, lơh geh cồng nha, hờm ram… cèng bơta niam chài ua\ ngan.

Tàm broă lơh sa suơn sre bơh pès lơh mìr, tùc tam, làng bol ndrờm lơh yàng lơm, nàng hòi dan tờm kòi hòn niam, gơs tơlir, să gar, tơnhàu geh ua\... Cau M’nông pin dờn là: Kơ nờm lơh yàng den tàng yàng kòi, me kòi dong kờl, ờ mìng ai kòi phe, phan tam nàng sa mờ gam cèng tus bơta ring lơngai, pràn kơldang ai hìu bơnhă in tai. Den tàng, lài mờ tu\ tùc gar kòi, pal lơh yàng rơ sìh dà kòi in. Tu\ kòi geh prap tàm drong, tàm đam den cau tờm hìu rò huềng kòi rê tàm hìu mờ lơh yàng `ô lir bong. Nam lơi tơnhàu geh geh  dùl rhiang sơ\ kòi den sa rơpu nàng ưn ngài yàng bơh dơ\ lơh yàng bơ tòm tơr gùm mat.

Lơh yàng bơh cau M’nông tàm càr Dak Nông dê (rùp bơh [a\u Dak Nông)

Ồng Y Tiêng, ơm tàm xã Nâm Nung, kơnhòal Krông Nô, càr Dak Nông là dùl nă nghệ nhân chài ngan rac yàng mờ lơh ală dơ\ lơh yàng pà git: jơnau rac yàng là dùl gùng đơs bè đơs nri\, tơl jơnau rac yàng geh dùl tơngume krơi is, dờng halà dềt, tơl dơ\ lơh yàng ndrờm geh dùl jơnau rac yàng krơi is gơ dê: “Rài yau cau M’nông geh ua\ ngan bơhìan, geh ua\ broă lơh yàng, tàm ală dơ\ lơh chờ, lơh yàng geh jơnau rac yàng krơi is, bè rac yàng kòi, rac yàng hòi dan pràn kơldang să jan, rac yàng dà.. den tơngume krơi is, bè đơs rac yàng hòi den hòi dan tờm kòi gơs tơlir, tơnhàu geh ua\, gơtùi pleh ală jơi phan kis sa aniai kàl lơh sa. Đơs rac yàng hòi dan pràn kơldang să jan den hòi dan yàng sền gàr pràn kơldang să jan, ờ gơtìp kòp tê jê să, geh pràn kơldang nàng sền gàr [òn lơgar hờm ram”.

Jat mò H’Thương, Phó Chủ tịch xã Nâm Nung, kơnhòal Krông Nô, càr Dak Nông đơs, lơh yàng bơh cau M’nông dê gam là tu\ nàng làng bol in bơceh pa mờ dờp ală bơta kuơ niam chài ờs mờng. Kơ nờm broă gàr sùm ală bơhìan, ală dơ\ lơh yàng cèng bơta ki ngàm, tơl nă cau git bơta kuơmàng bơh broă lơh yàng dê. Bơh hơ\, tơl nă cau sơlơ đềt mềr rlau nàng tam pà bal nùs nhơm, tàm dong kờl bak mờ gơp tàm ală broă tàm rài kis.

Mò H’Thương kung pà git: bơh ală broă lơh yàng ờs mờng, ală cau kra [òn, nghệ nhân kung ai go\ bơta chài he dê bè uh rơ kèl, dròng cing mồng, đơs pơnđik yal yau, mờ bơceh ală jơnau bơka niam chài, trah mòn rùp mờ dơm chi, bơka tờm gơ nơng nàng hòi yàng tus sền: “Lơh yàng bơh cau M’nông dê nàng kờ` hòi dan ală yàng sền gàr [òn lơgrar, sền gàr hìu bơnhă, tơl nă cau geh pràn kơldang, ờ gơtìp kòp jê, sền gàr kàl lơh sa gơs tơlir, rài kis hờm ram, chờ hờp, gơboh gơbài, hơ\ là jơnau pơrya bơh broă lơh yàng tàm ală dơ\ lơh chờ dê. Tu\ do, tàm tơl xã, tơl hìu bơnhă ờ gam broă lơh yàng tai, mìng 2, 3 hìu bơnhă lơh yàng dềt tàm hìu gời, ai ală broă lơh yàng dờng den bơh càr mờ kơnhòal bơyai lơh mơya kung mìng cèng bơta lơh wơl nàng kờ` prap gàr bơta kuơ niam chài tàm rài kis bơh làng bol kòn cau ơm kis bơh jo\ tàm [òn lơgar dê”.

Bơhìan lơh yàng bơh kòn cau M’nông dê neh gơ gơs bơta pràn nùs nhơm tam klac bal [òn lơgar mờ che tơrbo\ bal đah kòn bơnus mờ yàng, mờ brê bơ nơm. Nàng kờ` sền gàr, bơtàu tơnguh ală bơta kơ niam chài ờs mờng bơh ală kòn cau tàm [òn lơgar dê, pah nam, gah lơh broă bơh càr Dak Nông dê neh bơyai lơh wơl ua\ broă lơh yàng bơh jo\, tàm hơ\ geh ală broă lơh yàng bơh cau M’nông dê.

Cau mblàng K’Duẩn