VOV4.K’ho - Jat mờng chài ờs mờng, lài ngan là dà, dơ\ 2 là phơng, dơ\ 3 là bơta tryang trỳông mờ dơ\ 4 là sơntìl, den sơntìl ơm lồi dut tàm 4 bơta bơh broă lơh sa suơn sre dê. Bu\lah bè hơ\, tàm broă lơh sa suơn sre tu\ do, sơntìl chi tam là bơta kuơ màng ngan, gơ rềng tus cồng nha mờ bơta niam phan lơh gơs dê. Mùl màl tàm càr Daknông, lơh gơlik sơntìl chi tam neh gơ gơs là dùl gah broă lơh ờs mờng krơi is. Cau lơh sơntìl ờ mìng geh bơta git wă mờ mờng chài, mờ gam pal nhap nhar bè jơnau tơnggit, nàng git ală sơntìl chi tam pa ai cồng nha tơnhàu mờ bơta niam uă, ngui tàm broă lơh sa mờ tac tàm drà kă bro, lơh jat jơnau kờ` bơh gah lơh sa suơn sre bơh càr dê.

Kờ` drơng jơnau kờ` tờm sơntìl tàm [òn lơgar, hìu bơnhă ồng Đinh Thanh Trúc, ơm tàm sơnah [òn Nghĩa Tân, thị xã Gia Nghĩa neh lơh suơn ờng sơntìl ală bơta chi sa plai, tàm hơ\ uă ngan là sầu riêng. Ờ mìng geh mờng chài tam sầu riêng jo\ nam, ồng Trúc gam jòi git nền nòn ngan drà kă bro mờ bơta niam sơntìl chi tam tàm ală tiah tam uă chi sa plai đah jum dà lơgar dê, nàng tac cau lơh broă sa tàm [òn lơgar mờ ală càr ndai tàm Tây Nguyên in. Tàm hơ\, sơntìl sầu riêng Ri6 mờ Monthong bơh hìu bơnhă ồng dê geh làng bol lơh broă sa ală càr Daklak, Gialai kờ` ngan. Ồng Trúc pà git, pah nam ồng tac tàm drà kă bro mờr 40 rbô tờm sơntìl: “Nàng lơh geh dùl suơn ờng sơntìl chi tam geh cồng nha niam den broă lài ngan là he pal rơ wah ală tờm ờ geh tềl sồt. Tờm chi ờng sơntìl hìu bơnhă a` dê den pal blơi bơh Cái Mơn, càr Bến Tre. Mìng is bơkiar den he pal ơpah cau chài lơh, nàng gàr niam kỹ thuật, den cồng nha lơh geh niam rlau. Tơnơ\ mờ tu\ geh cồng nha mờ ơn tàm kơldung ròng tờm den pal ơn phơng nha nàng dong cat rơyas pràn, tơnơ\ hơ\ ơn 1 dơ\ phơng lân, tơnơ\ hơ\ pơgap 20 ngai ơn 1 dơ\ phơng NPK sùm geh ngui tờm sơntìl in.”

Geh gơp bơ yôyal, mò Trần Thị Hương, ơm tàm [òn 10, xã Quảng Thành, thị xã Gia Nghĩa pơgap mờ do 1 nam kung neh blơi sơntìl kơphe bơh suơn ờng hìu ồng Đinh Thanh Trúc dê nàng tam. Mò Hương pà git, mò blơi 500 tờm kơphe nàng tam pa tàm suơn, tơnơ\ 1 nam, tờm kơphe hòn gơs niam, ntê, nha tơlir niam ngan, bal mờ hơ\ sơngka sền gàr di mờ bơta chài geh pơlam, den tàng suơn kơphe gam gơs niam ngan. Sền go\ do là suơn ờng gơtùi pin dờn, den tàng mò Hương pơn jat tai tus nàng rơwah blơi sơntìl kơphe nàng tam tàm suơn hìu bơnhă mò dê: “Nam do, hìu bơnhă a` kung tam rlau 1 lồ kơphe, ngai do tus ndo nàng rơwah blơi sơntìl, lài do den go\ tam niam ngan, tơnhàu geh uă den tàng tu\ do tus ndo nàng blơi tai, nam lài kung blơi ndo sơl, kung neh quèng den tàng tus blơi tai, geh ală bi pơlam bơta chài yal he in bè bơta chài ờng, den tam go\ kung niam.”

Ndrờm bè hơ\ sơl, anih tac sơntìl chi tam bơh bi Bùi Duy Thêm ơm tàm [òn 5, sơnah [òn Nghĩa Phú, thị xã Gia Nghĩa kung uă ngan là tac ală sơntìl chi sa plai. Anih do ơnàng 800 thơk vuông, mờ rlau 10 rbô tờm sơntìl, uă ngan là ală sơntìl bè sầu riêng bơkiar ală bơta, [ơ booth, pơ ồs, kruac… Ală sơntìl chi sa plai geh priă tac bơh 2, 3 jơt rbô tus rlau 100 rbô, gơ jat tàm tơl bơta chi tam. Bi Thêm pà git, bơdĩh mờ broă tac sơntìl chi tam, bi gam pơlam làng bol in bơta chài nàng tam geh cồng nha tơnhàu uă mờ di kàl: “Bơh ală suơn ờng sơntìl chi tam niam, suơn tam phan mờ geh cồng nha tơnhàu uă, geh bơta niam uă den khi ờng sơntìl, he blơi bơh ală suơn hơ\. Làng bol he dê lòt blơi den khi rơwah ală tờm pràn mờ niam, ai đơs ngan den sơntìl hơ\ niam halà ờ den khi kung ờ git. Den tàng tu\ tac he pal đơs loh cau blơi in là tờm do ai bơh lơi, bơta niam bè lơi mờ he pơlam khi in git.”

Jat Chi cục tam phan mờ sền gàr phan tam càr Daknông, tu\ do, tàm càr geh mờr 250 anih lơh gơlik, tac sơntìl chi sa plai mờ chi công nghiệp jo\ nam, tàm hơ\ geh 87 anih lơh broă sùm, gam wơl ală anih ndai den mìng tac jat kàl.

Ală anih lơh broă sùm uă ngan là ală anih neh tac jo\ nam, geh top [àng mat sơnđan, anih loh làng, geh mờng chài tàm broă lơh gơlik ală bơta sơntìl chi tam. Ai gơwèt mờ ală anih tac jat kàl den uă ngan là blơi sơntìl bơh tiah ndai, tu\ jơh kàl den ờ tac tai. Gơwèt mờ ală anih do den kal ke ngan tàm broă sền gròi, bơta niam sơntìl chi tam dê geh tu\ ờ git, lơh aniai uă ngan tus broă tam phan bơh cau lơh broă sa dê.

Ồng Nguyễn Tuấn Khải, Chi cục trưởng Chi cục tam chi mờ sền gàr phan tam càr Dak Nông nàng làng bol geh iat ala\ jơnau yal tơnggit lài bè  broa\ rwah sơntìl chi tam ờ do ờ da\ tam chi.

-Ơ ồng, Dak Nông la càr geh li la chi tam ngan bè rơndap lơh sa suơn sre, ồng gơtùi yal bơh sơnrờp bè ala\  sơntìl chi tam tờm tu\ do?

Ồng Nguyễn Tuấn Khải:  Tàm broa\ lơh sa suơn sre bơtàu tơngguh ngui công nghệ cao tu\ do, bol he go\ geh ua\ ngan công nghệ,  mìng is bơh đah bol a` go\ công nghệ sơnrờp den bol he pal sền gròi tus sơntìl.

Sơntìl chi tam tàm càr la li la ngan, bol a` geh tam pà ing la lài jơh la  ala\  sơntìl chi tam jo\ nam, hơ\ la kơphe, tiêu mờ ba\ tam mờr 150 rbô lồ. Dilah bol he geh ala\ nisơna bè sơntìl chi tam den gơ geh gơ cèng wơl cồng nha lơh sa jơnhua ngan, bơta do kung neh geh sền ngan tàm tơngai lài. Nền nòn ngan  hơ\ la ala\ broa\ lơh tam pa wơl kơphe nàng gơ tùi tam gơl ala\ sươn kơphe neh kra, ơla ala\ sơntìl yau,  cồng nha lơyah hala  gơbàn tu sa den  kung lơh pràn geh cồng nha lơh sa bơh kơphê la ua\ ngan. Jat a` kờp du\ den mìng kờ` tơl lồ kơphe bol he geh  tơngguh tai bơh 1 tus 2 tạ den kơphe geh kung bè GDP bơh càr den  gơguh jơnhua ngan.

Mpồl  dơ\ 2 la ala\ bơta chi tam  làng bol cau tam sền gròi ngan  hơ\ la chi sa plai. Bol he go\ hơ\ la sầu riêng, bơ,  chi geh sơnề  geh ai  tơmut tàm do kung la ala\  sơntìl chi tam niam, li la geh lơh gơs phan bơna, cèng wơl cồng nha lơh sa jơnhua ngan làng bol lơh sa in.

Mpồl dơ\ 3 la ala\  bơta sơntìl chi tam lơyah  tơngai bè kòi, tơngời, khoah rbài den gơ niam,  khà lơh geh bơh kong ti bol a` tu\ do kung neh lơh di bơta kờ` bơh làng bol cau lơh broa\ sa, êt ngan gơlik geh sơntìl ờ niam.

Mpồl dơ\ 4 la sơntìl ala\ bơta biap, bơkàu, do la phan bơna gơ cèng gơs la phan bơna jơnhua ngan, do kung la ala\ nisơna bol he kờ` sền gròi hơ\ la ai sơntìl pa tàm lơh sa.

-Ơ ồng, nàng  gàr tơl niam ala\ suơn ờng  tac sơn tìl chi tam niam làng bol in,  Chi cục tam chi mờ sền gàr phan tam neh mut lơh ala\ broa\ lơh lơi?

            Ồng Nguyễn Tuấn Khải: Mờ gơnoar broa\ la atbồ dà lơgar bơh bol a` den hơ\ la tơngguh cồng nha broa\ lòt sền. Lài mờ mut tàm kàl den bol a` sùm tus lòt sền. Pơnyơu bè rcang mut tàm nhai mìu den bol he rcang blơi ala\ sơntìl jo\ nam bè tiêu, bơ, kơphe, sầu  riêng, bol a` geh tơngguh ngan broa\ lơh lòt sền tàm ala\ anih ka\ bro sơntìl chi tam do. Pơlam ala\ mpồl lơh sa ka\ bro lơh di jat adat boh lam. Dơ\ 2 la ai git loh geh sơntìl loh làng, mờ broa\ lơh lòt sền do bol a` geh yal làng bol in la anih lơi nàng làng bol tus  geh blơi sơntìl, mờ bal mờ hơ\, bol a` gam mblàng pơlam làng bol cau lơh broa\ sa  lơh gơs sơntìl den bol a` kung geh bơyai lơh glài, tus mờ ala\ anih lơh sa ka\ bro ờ lơh di bơta mờ  sùm gơbàn tìs den lơh ngan  lơh glài,  geh lơh bal mờ gơnoar atbồ [òn lơgar nàng  ala\ anih do ờ tac ala\ sơntìl ờ niam tàm drà ka\ bro, lơh aniai tus lơh sa bơh làng bol dê.

            -Ơ ồng,  nàng rwah ala\ sơntìl chi tam tơl cồng nha lơh sa jơnhua den ồng geh  jơnau bơto bơtê lơi tus mờ làng bol, mờ ồng kung gơtùi pơyơu nền nòn bè dùl bơta sơntìl chi tam hơ\?

            Ồng Nguyễn Tuấn Khải: Nàng geh lơh niam bè sơntìl chi tam den bol a` geh đơs mờ làng bol cau lơh broa\ sa la bol he pal blơi sơntìl chi tam tàm ala\ suơn ờng geh anih loh làng, pleh blơi sơntìl tàm ala\ anih ờ git loh. Bol a` neh sa\ tờm ngan sền tu\ do lòt tus ờ ua\ tiah cau neh tac sơntìl tiêu bè tac jrang bùm lô. Den  ngan la broa\ lơh do geh lơh bol he ờ git loh anih lơh sơntìl mờ bol he ờ git la  sơntìl do niam lah ờ. Bè bol he neh git, geh ala\ kòp bơh tiêu tu\ koh jrang den gơ geh gơ tờp bơh tềng tềl sồt, hala tàm ala\ suơn tiêu neh gơbàn kòp bloh he ờ gơtùi dal git mờ mat ờs tu\ blơi rê tam den gơbàn kòp. Den tàng  tu\ do,  ờ hềt geh tơl bơta geh sơntìl tơl khà  ai làng bol cau tam in. Dơ\ 2 la bol he ờ hềt geh bơta nàng sền gròi mờ mùl màl den anih lơh  broa\ geh gơnoar tu\ do kung ờ geh phan bơna lơi nàng  đal git do la sơntìl tiêu niam hala ờ niam,  sơntìl do gơbàn kòp hala ờ kòp mờ bol he mìng đal git den mùl màl la kan ngan git. Den tàng bol a` geh đơs lài mờ làng bol la tu\ tam ua\ tiêu den bol he pal ngan ngồn sền kuơ bơta sơntìl, tu\ sền kuơ sơntìl den bol he wa\ nền nòn bè broa\ lơh kỹ thuật tam mờ bơta krơi is bơh tiêu, ngan la sơntìl tiêu bol he pal rwah ala\ anih loh làng ngan  anih lơh den bol he hơ\ sồng rwah  blơi geh sơntìl niam, dilah ờ la gơbàn aniai dờng ngan.

            Ơi, ưn ngài ồng ua\ ngan.

            Cau mblàng K’ Duẩn mờ K' Brọp