VOV4.K’ho - Lồi nhai mìu là tơngai kuơ màng ngan tus mờ tờm kơphe tài tơngai do, tờm kơphe gam prap phan nàng lơh să gar. Bơta do gơrềng tus cồng nha tơnhàu mờ bơta niam bơh gar kơphe dê tu\ tơnhàu. Bal mờ hơ\, do kung là tu\ tờm chi tơguh mhar bè ntê, `tờk nàng rơcang lài kàl tơnơ\ in. Den tàng broă sơngka sền gàr, sền gròi khà phơng, rơcang sơndră kòp tu sa aniai tờm kơphe in tàm tơngai do geh làng bol sền gròi ngan. Jơnau đơs ngai do, bol a` geh pơlam làng bol mờ gơp bơyô in bơta chài ơn phơng, tơngai ơn phơng mờ ờ uă bơta pal kah tu\ ơn phơng tờm kơphe in tàm tơngai lồi nhai mìu nàng cèng wơl cồng nha mờ bơta niam ngan rlau jơh chi tam in:

Ồng Nguyễn Văn Lai, ơm tàm [òn 4, ntum Ea Kiêt, kơnhoàl Cư Mgar, càr Dak Lak pà git, hìu nhă ồng dê geh 2 lồ kơphe gam tàm tơngai tơnhàu. Kàl lơh sa pa do, hìu nhă ồng tơnhàu geh 8 tấn kơphe gar. Tơngai do, kơphe gam tàm tơngai ròng plai mờ să gar, den tàng ồng sùm sền gròi ơn bơ tơl phơng di tu\ nàng tờm chi in gơs niam. Jat mờng chài bơh ồng dê, tàm nhai mìu, ồng ơn phơng 3 dơ\. Bồ nhai mìu, hìu nhă ồng ơn lài bơrlu\ phơng đạm mờ phơng lân nàng ơn kơphe in, tơl tờm kơphe ơn mờr gùl ki\ phơng. Tơnơ\ hơ\, kơp tờm chi mut tàm tơngai să gar den hơ\sồng ơn phơng NPK. Tus lồi nhai mìu, ồng ơn tai dùl dơ\ den hơ\sồng pic. Ồng Lai pà git: “ Dơ\ sơn rờp ơn uă ngan là phơng lân mờ phơng Urê, dơ\ 2 den ơn phơng NPK tài khà gơ dê uă ngan, hơ\ là ala phơng, ala phơng kali nàng gơ in ròng plai, dơ\ 3 den ơn phơng NPK.”

Mơya, gơwèt mờ ală suơn kơphe jo\ sơnam mờ ală suơn tam pa, uă ngan ù ờ gam gơs tai, den tàng tàm tu\ sơngka sền gàr, làng bol pal kah tus broă ơn bơ tơl phơng hữu cơ ù in. Tài bơh tam phan uă nam, khà hữu cơ ù dê hời rơhời roh, ngan là tàm ală bă ù kơh, [uơn gơtìp klàr. Do là tu\ niam ngan nàng bol he ơn bơ tơl phơng ù in, sền gàr mat ù, bơtàu tơnguh ală bơta pràn geh tàm ù. Phơng hữu cơ là dùl tàm ală broă lơh kuơ màng ngan rlau jơh nàng bol he lơh niam wơl ù. Làng bol pal tam cah ơn phơng gơs uă dơ\, jat bè bơta ù mờ sơnam chi tam dê. Tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn Nam, kuang atbồ cơldu\ jak chài lài do, di anih kơlôi sơnơng bơta chài lơh sa suơn sre, brê bơnơm Tây Nguyên tơngkah: “ Gơwèt mờ ală suơn kơphe ai cồng nha tơnhàu uă bơh 6 tus 7 tấn gar, tam ală sơntìl pa den tàm dùl tơngai nhai mìu, bol he gơtùi ơn 4 dơ\, den tàng ơn dơ\ do hơ\ sồng ơn tai dùl dơ\ lồi nhai mìu tai. Ai gơwèt mờ ală suơn kơphe mờ cồng nha tơnhàu pơgap hơđơm 4 tấn gar den ơn phơng dơ\ do là dơ\ lồi dut tàm nam. Mơya bulah ơn bè lơi den làng bol kung pal kah, dơ\ lồi dut ba` ơn jơla ir, tài dilah ơn jơla ir den ờ gơtùi ai phơng di tu\ tờm kơphe in. Dilah he ơn 3 dơ\ den tàm gùl nhai 9 là gơtùi, ai dilah cau lơi ơn 4 dơ\ den tu\ do ơn gờ` dùl dơ\ mờ lời dơ\ lồi dut he ơn jơla dimơ, mơya bol he kung pal ơn jơh, lài mờ tu\ nhai mìu jơh den hơ\ sồng gơtùi geh cồng nha bơh broă ơn phơng.”

Jat lùp sền, kơlôi sơnơng bè ù tiah mờ phơng sih bơh anih kơlôi sơnơng bơta chài lơh sa suơn sre brê bơnơm Tây Nguyên ai go\, tàm nhai mìu tờm kơphe kờ` đạm mờ kali mờ khà uă ngan rlau jơh. Lân mìng mờr 5% pơndrờm mờ đạm mờ kali. Tơnơ\ hơ\ là lưu huỳnh, magie bal mờ dùl khà êt rlau là kẽm mờ bo. Ală cau jak chài ờs mờng pà git, bulah kờ` mờ khà ờ uă, mơya ală bơta phan bè lưu huỳnh, can xi, magie, ngan là kẽm mờ bo là kuơ màng ngan chi tam in hòn mờ gơs. Den tàng, tu\ ơn phơng tờm kơphe in pal sền gròi tus ală bơta phan trung lượng mờ vi lượng den cồng nha ngui phơng hơ\ sồng geh tơnguh jơnhua, cồng nha tơnhàu mờ bơta niam kơphe gar hơ\ sồng geh tơnguh. Thạc sĩ Phạm Công Trí, kuang atbồ gah ròt broă lơh sa suơn sre brê bơnơm, di anih kơlôi sơnơng bơta chài lơh sa suơn sre brê bơnơm Tây Nguyên pà git: “ Bè phơng sih là phan ròng tờm chi, tờm chi pràn den hơ\ sồng plai pràn, den làng bol he bơh jo\ mìng sền gròi tus phơng NPK, phơng khoáng mờ làng bol sùm đơs là phơng bơrlu\, gơ ờ geh tơl ală bơta trung vi lượng, kuơ màng là trung vi lượng tờm chi in, den tàng tờm kơphe ờ pràn, dilah ală suơn kơphe lài do ai cồng nha tơnhàu ờ uă den broă ơn phơng bơrlu\ ờ hềt cèng wơl bơta aniai tus mờ ală sơntìl pa mờ cồng nha tơnhàu uă bè tu\ do dilah bol he ờ ơn tơl khà trung vi lượng mờ ală bơta phan kuơ màng ndai tờm chi in den gơtìp aniai uă ngan.”

Broă ơn phơng kung geh ală cau jak chài gah lơh sa suơn sre pơlam, pal ơn phơng di tơngai, ơn tơl mờ geh bơta ringbal khà phơng jat jơnau sồr. gơ jat bè khà phơng hữu cơ mờ bol he ơn jat khà krơi is. Mờ phơng hữu cơ bơh 20 tus 25% den ơn mờ khà bơh 10 tus 15 ki\ tàm dùl tờm, ai phơng hữu cơ rlau 30% den khà ơn bơh 3 tus 5 ki\ tàm dùl tờm, gơtùi ơn tai phơng hữu cơ geh bơta khoáng nàng tơnguh cồng nha tơnhàu kung bè bơta niam kơphe gar dê. Gơ wèt mờ ală suơn kơphe geh nha tơlir pàl, lơ hơ, ală nha đah đơm neh ro den ơn phơng NPK 16-8-16 + 13S+TE halà NPK 16-8-18+7S + TE mờ khà bơh 600 tus 800 ki\ tàm dùl lồ. Ai dilah go\ nha tơlir àng, nha lơut den ơn phơng NPK 12-7-12+TE mờ khà bơh 600 tus 800 ki\ tàm dùl lồ. Dilah ơn phơng dùl bơta, làng bol ơn pơgồp bal ngui phơng SA+ure mờ phơng Kali mờ khà 300 ki\ SA + 175 ki\ ure tàm dùl lồ. Phơng Kali ơn mờ khà 225 ki\ tàm dùl lồ. Mơya, làng bol pal kah ba` ngui jơh khà phơng SA tài gơbàn jơngkah lưu huỳnh. Mơya dilah ngui 100% đạm den bơta niam gar kơphe dê ờ huan bô bơkah. Tàm tơngai ròng plai, dilah geh priă jền, làng bol [ồm tai ờ uă bơta phơng ơn nha, sơnơm pơn jờng gơs niam geh uă đạm, kali mờ canxi, magie, kẽm, bo tài ală bơta do dong tơnguh cồng nha tơnhàu mờ bơta niam plai kơphe.

Nàng lơh geh cồng nha niam ngan rlau jơh tàm broă jồp phơng, cèng wơl cồng nha lơh sa uă, làng bol kung pal kah tus bơta trồ tiah nàng ơn phơng. Tu\ do, trồ tiah tàm Tây Nguyên gơlik geh ni sơna ngan, ală dơ\ mìu sơr geh bal mờ càl rơbut dờng sùm gơlik geh tàm trồ mho mờ mang, den tàng bơta klàr ù kung kal ke ngan sền gròi. Den tàng kỹ sư Nguyễn Văn Duy, lơh broă tàm mpồl lơh sa kă bro phơng sih Bình Điền pơlam: “ Lài mờ tu\ ơn phơng bol he pal kah 2, 3 bơta dềt là tơngai rềp ndo geh ală dơ\ mìu sơr ngan, den tàng ală bă ù jơh mờ bol he kơp trồ mìu nàng ơn phơng, tu\ ù sùh ìo mờ ơn phơng tàm trồ mho, den gơlik geh mìu càl dờng mờ bol he ơn phơng tàm tu\ hơ\ den bơta roh phơng là uă ngan. Tài gơbàn bơta kơh suơn dê bal mờ ală dơ\ mìu jo\ jòng, mìu sơr den phơng lề gơtìp dà cò pơr dô, dilah ală suơn ù ring, mìu sơr bè hơ\ den rơyas jồp phơng bơh tờm kơphe dê 95% là tam pà bơh 0 tus 30 phơng, dilah mìu sơr ir mờ bol he ơn phơng tàm trồ mho mìu bè hơ\ den lề phơng mờ mut jrô rlau mờ rơyas, bơta do lơh roh phơng uă ngan den tàng làng bol pal kah ba` ơn phơng tàm ală tu\ trồ mho mìu sơ.”

Bol a` pa pơlam làng bol mờ gơp bơyô in ờ uă mờng chài tàm broă sơngka sền gàr, ơn phơng tờm kơphe in tàm tơngai lồi nhai mìu. Kơp kờ` mờ ală jơnau tơngkah do, geh dong làng bol mờ gơp bơyô sơngka sền gàr suơn kơphe niam rlau, cèng wơl cồng nha lơh sa uă rlau tàm tơngai pơnjat tai.

                                                               Cau cih mờ yal tơngit K’ Duẩn.