VOV4.K’ho - Ală càr Tây Nguyên gam tàm nhai mìu. Tu\ do, tờm kơphe hòn gơs niam ngan, plai kung dờng mhar ngan. Mơya, trồ tiah mìu bal mờ khà sùh ìo jơnhua bè tu\ do kung lơh kòp sek bè lòs gơbàn uă, lơh aniai tus tờm kơphe. Dilah kòp do ờ geh rơcang sơndră mờ kơryan geh cồng nha, gơ digơlan lơh jrùh nha, ro ntê, ro plai mờ gơmù cồng nha tơnhàu uă ngan tàm suơn chi. Bơta do lơh ală cau tờm suơn ờ suk ngan.

Tu\ do, ồng Nguyễn Ngọc Chí, ơm tàm [òn Ia Tung, xã Chư Á, [òn dờng Pleiku gam ờ suk ngan bè bơta kòp sek bè lòs lơh aniai tàm suơn kơphe 3 lồ bơh hìu bơnhă ồng dê. Ồng Chí pà git, tàm suơn kơphe ồng dê, geh mờr 20 tờm gơtìp kòp sek bè lòs lơh aniai tàm uă nam do. Tàm nhai prang, tờm chi ờ huan geh tềl tơnggo\ kòp, mìng geh ală tep rơ tèl pàl rơmit. Mơya tàm nhai mìu pơgap 1 nhai, ală tep rơ tèl do gơ rề uă, hời rơ hời dờng mờ geh dùl tap kơmbuh rơmit gơ lơh bè sek sa. Tềl kòp gơ lơh wil halà ờ wil. Geh tu\, ală tềl do tàm đềt bal, lơh gơs tap dờng. Tu\ tềl kòp gơbàn uă tềng nha den nha ờ gam dà tơlir tai. Dùl tơngai tơnơ\, tềl kòp neh krà` den geh gơ jù, geh ală tềl rơmit gùt dar. Tu\ gơbàn trồ tiah mìu mờ suh ìo sùm tàm uă ngai, den tềl kòp do gơbàn tai, gơbàn wơl tus tu\ nha ro mờ jrùh. Ồng Chí pà git, jat tu\ tơngai pah nam, ờ hềt tus 1 nhai tai, nhai tàm tờm kơphe gơ jrùh. Tờm chi ờ huan dờp geh àng mattơngai sòl tai, ờ tơl bơta pràn nàng ròng plai, lơh plai kung gơtìp ro, plai gơbàn `ggờc rlau nggùl pơn drờm mờ ală tờm pràn kơldang. Ồng Chí yal: “Kòp sek bè lòs gơbàn uă tàm lồi nhai mìu. Gơ geh tep rơ tèl pơr hê tàm nha, ờ di là jrau nha. Bơh sơn rờp gơp jrùh is, tơnơ\ hơ\ gơ rề uă mờ lơh chơt tờm, chơt ntê, chơt jơh tờm kơphe tơn. Nam tơnơ\ là ờ geh tơnhàu dùl êt lơi tơn. Ờ geh ntê den ờ geh plai. Tàm tờm chi geh kòp den plai dềt, kơmhò ro, cồng nha tơnhàu ờ uă. Dilah ờ gơtìp kòp sek bè lòs lơh aniai, den 1 tờm bè ờs tơnhàu geh 20 ki\, tu\ gơtìp kòp sec bè lòs lơh aniai den mìng gam bơh 6 tus 7 ki\, ờ geh gùl mờ bè ờs sơl. Kòp hơ\ mìng kơl sang nàng tam pa wơl.”

Pơgap mờ hơ\ ờ ngài, uă tờm chi tàm suơn kơphe 1 lồ bơh hìu bơnhă ồng Trần Đình Cường, ơm tàm [òn Ia Tung, xã Chư Á, [òn dờng Pleiku kung gam gơtìp kòp sek bè lòs lơh aniai. Ồng Cường pà git, tu\ do kòp tàm suơn kơphe bơh hìu bơnhă ồng dê kung kơn jơ\ ngan. Tàm tờm chi gơtìp kòp lơh aniai, nha neh sơn đờm ro, gơ jrùh uă. Bơta aniai ngan rlau jơh là tềl sec bè lòs neh sơn đờm bơ tờp tus plai mờ tus tàm tờm, tàm ntê. Tus tềng lơi, kòp sek bè lòs lơh ro tờm tềng hơ\. Ală tờm chi gơtìp aniai kơn jơ\ kung geh bơta plai lơỳai dờng, ờ mìng dềt rlau mờ plai bơh ală tờm chi pràn dê, mờ kơmhò kung ro sơl. Jat ồng Cường yal, kòp sec bè lòs do kal ke ngan nàng kơryan. Tờm kơphe lơi neh gơtìp kòp lơh aniai 1 dơ\, den ngan là pơn jat tai gơbàn kòp bơh nam do tus nam ndai. Mờ mờng chài 20 nam tam kơphe, bu\lah neh ngui uă ngan sơnơm nàng kơryan kòp geh tac tàm drà kă bro, mơya ờ hềt tu\ lơi ồng sền go\ geh cồng nha tàm suơn chi. Tu\ do, ồng gam rơcang kơl tờm ală tờm chi gơtìp kòp lơh aniai mơya geh rơyas pràn, pa cat, hơ\ sồng bơkiar mờ tờm kơphe pa pràn rlau. Ai ală tờm kơphe neh kra, ồng kơl sang tơn, hơ\ sồng tam kơphe sơntìl pa gơtùi dră wơl kòp nàng ơla. Ồng Cường pà git: “Gơ dềt mìng ndrờm nggùl gar tiêu, geh tep rơ tèl, hơ\ sồng geh tềl kơmbuh tềng đah đơm nha dê. Tờm chi gơtìp kòp lơh aniai kơn jơ\ den nha gơtìp croan, ro. Ală tờm chi gơtìp kòp lơh aniai den kung gam dờng pràn bè ờs. Kòp lơh aniai ntê lơi den ntê hơ\ chơt. Dilah bơkiar tờm den jơh. Den tàng kung jòi sơntìl niam nàng bơkiar tềng tờm.”

Ồng Đinh Văn Sáu, cau lơh broă sa uă nam tam kơphe tàm [òn Ia Tung, xã Chư Á, [òn dờng Pleiku đơs là, tu\ ờ hềt gơtùi kơryan kòp sek bè lòs, den ală broă lơh kỹ thuật ndai bè [ồm dà, ơn phơng ờ cèng wơl cồng nha. Ồng Sáu pà git: “Tờm kơphe neh gơtìp kòp sek bè lòs lơh aniai halà kòp lơi ndai den ndrờm ngòt rơngơt lơm. Lài ngan là gơmù cồng nha tơnhàu, dơ\ 2 là lơh tờm kơphe gơtìp ro. A` kung ơn phơng, mơya ờ jơh kòp den kung ờ geh cồng nha sơl.”

Tu\ do, tàm xã Chư Á, [òn dờng Pleiku, càr Gialai geh mờr 400 lồ kơphe gam tàm tơngai tơnhàu. Tàm hơ\, geh dùl êt bă kơphe gam gơtìp kòp sek bè lòs lơh aniai. Do geh sền là 1 tàm ală bơta kòp gơbàn jo\ nam, kal ke kơryan tàm tờm kơphe. Kòp do digơlan lơh jrùh nha, ro ntê, bơh hơ\ lơh plai ro mờ dềt, ờ huan dờng, `ggờc, lơh cồng nha tơnhàu gơmù. Bơta do lơh ală cau tờm suơn ờ suk ngan. Ồng Hoàng Văn Cao, cau tờm suơn kơphe 1 lồ gam gơtìp kòp sek bè lòs lơh aniai pà git: “Dilah he ờ bơsong den gơ lơh aniai uă tus suơn kơphe. Pơn yơu, gơ loh ro plai, ro nha. He bơsong den kung gơmù dimơ. A` neh geh mờng chài uă nam, mơya mờng chài bơh lơh broă sa dê den ngui ờ hềt geh cồng nha. A` kơp kờ` geh bơta pơlam bơh ală kỹ sư dê, pơlam he in git ală bơta sơnơm ndai nàng [ồm.”

Nàng dong làng bol cau lơh broa\ sa geh ala\ broa\ lơh rcang sơndra\ mờ kòp sek bè lòs lơh aniai  tềng tờm kơphe,  cau ai tơnggit jơnau đơs geh dơ\ tìp mờ lùp jơnau mờ kỹ sư lơh sa suơn sre  Lê Bá Nghiêm, cau kuang lơh broa\ khuyến nông càr Gia Lai.

-Ơ kỹ sư, tàm nhai mìu,  ua\ sù ìo geh lơh gơbàn kòp sek bè lòs  bươn ngan  gơbàn, gơbàn ua\ mờ bơtờp tam tờm kơphe. Bè hơ\, kòp do geh gơbàn bè lơi mờ lơh gơbàn aniai bè lơi tus mờ tờm kơphe?

Kỹ sư Lê Bá Nghiêm:  Di ngan, nhai mìu la nhai bơh ua\ bơta kòp bơh bơsềt kòp tềng tờm kơphe tàm Tây Nguyên. Kòp sek bè lòs la kòp bơh bơsềt kòp lơh aniai. Bơh sơnrờp gơbàn tep rtèl jù đah  đơm bơh nha kơphe, drờm bè rùp ntờc zờu. Dùl tu\ tơngai tơnơ\, ala\ tep rtèl do geh gơ rề ơnàng lơh geh kơm bơn bè bùh, bòk  rmit cau sơnđan la kòp sek bè lòs, lời jo\ geh gơ gơs ala\ trồm bluh đang nha. Ala\ trồm bluh do gơ tòm bal geh lơh gơs bluh dờng, tơnơ\ hơ\ gơ jrùh, lơh aniai tus bơta dờng mờ bơtàu tơngguh kơphe. Dilah sươn kơphe lơi gơbàn kòp sek bè lòs geh lơh kơphe ờ gơtùi ta\ nhơm, lơh aniai cồng nha geh kơphe dê. Jat a`,  nhai mìu tàm Tây Nguyên bơta tơngai sòl ờ hoan, ngan la ờ ua\ nha gơ jrùh bơh gơbàn aniai bơh kòp sek bè lòs den cồng nha geh la ờ jơnhua. Dilah tờm  kơphe gơbàn kơnjơ\, nhai  prang, kơphe geh gơ jrùh  nha. Làng bol go\ kơphe hơ\ tàm nhai prang gơ jrùh nha  la gơ neh gơbàn kòp sek bè lòs kơnjơ\,  gơ ờ lơh chơt  tờm mơya cồng nha tơnhàu ờ jơnhua bơh kơphe.

-Nàng rcang sơndra\ kòp sek bè lòs, ala\ cau tờm sươn kơphe gơ tùi ngui ala\ broa\  kỹ thuật chài lơi mờ hóa học, ơ kỹ  sư?

Kỹ sư Lê Bá Nghiêm:  Sơnrờp pal sơnơng tus jơnau tam gơl sơntìl. Tu\ do,  Viện khoa học Nông lâm nghiệp Tây Nguyên neh  lơh geh ờ ua\ bơta sơntìl kơphe pràn, gơtùi sơndra\ pràn mờ  kòp sek bè lòs. Den tàng ngan,  ala\ suơn kơphe tam di 7-8 nam rềp do den êt gơbàn kòp tài gơ geh gen sơndra\ ờ gơbàn kòp kòp  ngan. Ua\ ngan la gơbàn tàm ala\ suơn kơphe neh tam 15-20 nam lài, ala\ sươn kơphe geh sơntìl yau, sơntìl ờ  sơndra\ kòp. Kuơ màng ngan nàng  sơndra\ kòp sek bè lòs gam la bơta sơntìl. Bal mờ hơ\, tơnơ\ jơh pic kơphe,  cau geh bơyai lơh rào sươn, koh ntê kra, ro, ntê ờ  gơtùi plai tai. Hơ\ la broa\ rcang sơndra\ kòp sek bè lòs. Ngan la  bồm ala\ chế phẩm gốc đồng bè booc-đô tàm bồ kàl mìu nàng kơryan ngan ờ ua\ bơta bơsềt kòp la broa\ kơryan. Mờ ala\ suơn gơbàn kòp sek bè lòs ua\, cau geh ngui  broa\ lơh bơkiar kơphe nàng lơh niam. Ờ suk ngan la tờm kơphe  gơbàn kòp sek bơh tam gen, den cau geh koh ntê hơ\, bơkiar tam tờm pa,  mờ dùl sơntìl pa den gơ ờ gam gơbàn kòp sek tai tàm tờm pa hơ\. Do la broa\ lơh bơsong tờm kơphe neh gơbàn kòp sek kơnjơ\.

-Kòp sek bè lòs la dùl tàm ala\ bơta kòp geh sền la sùm gơbàn wơl tai tam tờm kơphe. Den geh sơnơm lơi ala\ broa\  lơh kỹ thuật lơi nàng lơh jơh kòp do ơ kỹ sư?

            Kỹ sư Lê Bá Nghiêm:  Kòp sek bè lòs geh lơh gơbàn aniai tus gơ ta\ nhơm bơh  kơphe geh lơh aniai tus cồng nha geh bơh kơphe. Bè ờs, làng bol ờ hềt sền gròi ngan tus mờ kòp do, mìng git la gơbàn sek den bồm sơnơm bồ kàl. Mơya,  kòp do sơntìl bè la dùl bơta kòp sùm tam tờm kơphe, sùm  gơbàn tàm ala\  tu\ tơngai kis dờng.

            Sơnơm rcang sơndra\ mờ bồm jơh kòp sek bè lòs tàm kơphe  mờr ndrờm bal, mìng krơi is  bè hàm lượng. Tu\ rcang,  bơta bơsềt lơyah rlau den he bồm êt rlau. Sơm kòp do den ngui nồng độ jơnhua rlau dùl êt. Tờm ngan la sơnơm gốc đồng bè Champion hala tin-supe la ala\ mpồl sơnơm rcang mờ gơsơt jơh bơsểt kòp. Làng bol  mìng kah tus mpồl sơnơm gốc đồng la gơtùi bồm jơh kòp sek bè lòs,  bơsềt tềng tờm kơphe tàm nhai mìu. Mùl màl, jat a` sơnơng, kơphe gơbàn kòp sek bè lòs den kung ờ ngui ua\ bơta rcang sơndra\ ir, mờ tờm ngan la geh lơh niam wơl kơphe. Tờm lơi kơnjơ\ den he rwah broa\ lơh bơkiar lơh niam kơphe hala tam pa.

            -Dan ưn ngài kỹ sư.

            Cau mblàng K’ Duẩn mờ K’ Brọp