VOV4.K’ho - Tu\ do, ờ uă tiah tàm càr Daklak neh sơn đờm mut tàm nhai tơnhàu kơhe. Mơya tài trồ tiah gơlik geh ni sơna, uă suơn kơphe ờ huan gơs lơh gơmù cồng nha tơnhàu mờ bơta niam bơh gar dê:

Hìu nhă ồng Trần Văn Phong, ơm tàm [òn Thạch Sơn, ntum Ea Mdroh, kơnhoàl Cư Mgar, càr Daklak tam 2 lồ kơphe. Ồng Phong pà git, ală nam lài, kờp bal tơl lồ kơphe ai cồng nha tơnhàu bơh 4 tấn tus 4 tấn mờ gùl kơphe. Mơya nam do tài trồ tiah gơlik geh nisơna, trồ prang dờng soat dà tàm bồ kàl, kơphe ờ huan gơs, plai mờ să dềt ngan. Tus tu\ do, rơcang mut tàm nhai pic plai den trồ mìu lơh plai kơphe gơ jrùh uă. Jat kờp du\ bơh ồng Phong dê, kàl tơnhàu do cồng nha tơnhàu kơphe hìu nhă ồng dê digơlan gơmù bơh 30 tus 50%. Ồng Trần Văn Phong pà git: “ Lài ngan, tờm kơphe lì bơkàu ờ dùl dơ\ le\ den tàng tu\ do du\m kung rah rài, geh tờm den du\m geh 2, 3 ntê, nđờ jơt ntê gam wơl den plai gam bơnung, pic rơ wah kal ke ngan. Mờ cồng nha tơnhàu nam do ờ gơtùi kờp du\ lài, tài trồ tiah prang duh den tàng plai ờ dờng, să kơphe kung ờ huan geh. Tu\ do trồ mìu, sơn đờm du\m den mìu uă, mờ mìu uă den plai gơ jrùh, den tàng kal ke ngan.”

Nam do, hìu nhă ồng Nguyễn Văn Sang ơm tàm [òn Hiệp Hưng, ntum Quảng Hiệp, kơnhoàl Cư Mgar sơn đờn mut tàm nhai pic kơphe ờ huan chờ hờp bè pah nam. Ồng Sang pà git, ală nam lài, tu\ do kơphe neh sơn đờm dum jơh, pal ơpah tai cau nàng pic. Mơya nam do, trồ tiah ờ niam, kơphe dum jơla rlau, mìng rơp dum rah rài tàm ờ uă tờm den tàng hìu nhă pic is hời rơ hời nàng pleh gơtìp jrùh plai dilah mìu uă. Ồng Sang yal: “ Kơphe kàl do den kung di đau, gơ ờ huan niam tài nam pa do gơtìp trồ prang dờng soat dà lơh aniai, mờ neh gơtìp trồ prang dờng soat dà lơh aniai den kơphe lài ngan là dềt plai, dơ\ 2 là gơtìp jrùh uă. Nam do, bol a` kờp du\ tơnhàu geh bơh 2 tus 2 tấn mờ gùl tàm 1 lồ.”

Kơnhoàl Cư Mgar tu\ do geh mờr 36 rbô lồ kơphe, tàm hơ\ geh rlau 34 rbô lồ kơphe tàm tơngai tơnhàu, tơr gùm uă ngan rlau jơh tàm ntum Ea Tul, Cư Dliê Mnông, Ea Tar mờ [òn drà Ea Pôch. Tu\ do, làng bol mờ ală mpồl lơh sa kă bro, mpồl lơh sa bal tàm kơnhoàl neh sơn đờm pic rah rài kơphe kàl 2016 – 2017. Jat jơnau đơs bơh gah lơh sa suơn sre kơnhoàl dê, nam do, cồng nha tơnhàu kơphe pơnjat tai gơmù, bal mờ hơ\ là khà kơphe tàm gùt kơnhoàl gơmù mờr 30%. Ồng Phạm Quang Mười, kuang atbồ cơldu\ lơh sa suơn sre mờ bơtàu tơnguh [òn lơgar kơnhoàl Cư Mgar pà git, bơh lòt sền ngan ngồn tàm [òn lơgar ai go\, nam do cồng nha tơnhàu kơphe kờp bal mìng geh mờr 2 tấn tàm 1 lồ, gơmù 1 tạ tàm 1 lồ pơn drờm mờ kàl lài. Do là nam dơ\ 3 sùm kơnhoàl Cư Mgar tơnhàu ờ geh, jơnau là tài bơh lồi nam 2015, bồ nam 2016 trồ prang dờng soat dà lơh rlau 16 rbô lồ kơphe gơtìp ờ tơl dà [ồm, lơh aniai uă ngan tus cồng nha tơnhàu mờ bơta niam kơphe tàm kơnhoàl. Ồng pà git:"Do là kàl dơ\ 3 sùm kơnhoàl Cư Mgar tơnhàu ờ geh, kàl 2013 – 2014 gơtìp trồ prang dờng soat dà lơh aniai 6 rbô 600 lồ, cồng nha tơnhàu gơmù bơh 2 tấn 8 gam 2 tấn tàm 1 lồ. Kàl 2014 – 2015, trồ prang soat dà lơh aniai mờr 10 rbô lồ, cồng nha tơnhàu gơmù bơh 2 tấn 4 gam 2 tấn 1 tàm 1 lồ. Kàl 2015 – 2016 gơmù sùm bè do den bol a` kờp du\ tơnhàu geh pơgap 2 tấn tàm 1 lồ, ờ gơtùi jơnhua rlau. Bè hơ\ khà bal gùt kơnhoàl dê geh mờr 60 rbô tấn.”

Bơh trồ tiah mìu tơngai gơ tam bơrlu\ nisơna ờ niam neh gơ lơh aniai tus bơta dờng mờ pràn bơh kơphe, ngan la tàm  broa\ lơh dờng bơh kơphe. Kờ` dong làng bol git wa\ tài broa\ song ka sền gàr kơphe tàm tơngai kơphe sa\ gàr mờ dum plai, rcang pic, kơryan ngan  bơta gơbàn aniai bơh trồ tiah mờ tu sa aniai, cau ai tơnggit  neh geh dơ\ tìp mờ lùp tiến sĩ Trương Hồng lơh broa\ tàm Viện Khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên bè bơta do.

            -Ơi, ơ tiến sĩ Trương Hồng, ala\ bơta gơbàn nisơna ờ niam bơh trồ tiah geh gơ bàn aniai bè lơi tus cồng nha geh mờ khà niam bơh plai kơphe?

            Tiễn sĩ Trương Hồng: Ngan la tu\ trồ tiah tam gơl nisơna den gơ geh lơh aniai tus bơta sinh lý, sinh hóa bơh kơphe dê. A` đơs pơnyơu bè tàm tu\ tơngai do, la tu\ kơphe kờ` ua\ phơng, ngan la kali kờ` ròng plai dờng rlau, sa\ gar niam rlau, mơya trồ ua\ mìu den lơh kơphe ờ sa geh phơng bơh phơng kali tàm ù kờ` ròng tờm, bè hơ\ geh lơh gơ jrùh plai kơphe. Ngan la bơta trồ tiah bol he dê geh tam gơl mờ tơl ù tiah den gơ geh krơi is, tàm ù tiah lơi mờ mìu tơngai nisơna den la geh gơbàn aniai tus bơta dờng bơh plai, ngan la tàm tu\ gơ mòn sa\ gar, dilah trồ tiah ờ niam, ua\ mìu, ua\ tơngai den gơ geh lơh aniai tus khà niam bơh gar kơphe tơnơ\ do, pơnyơu bè kơphe den gơ geh dềt rlau. Sa\ dềt, plai dềt den geh lơh aniai tus cồng nha kơphe geh.

            -Ơi, ơ tiến sĩ, den bè hơ\ tàm bơta bè tu\ do làng bol gơtùi lơh broa\ lơi nàng geh lơh niam mờ kơryan ngan ala\ hòac hươr hơ\ tus mờ kơphe?

            Tiến sĩ Trương Hồng:Gơbàn ala\ bơta bè do den tơnơ\ jơh mìu,  broa\ lơh niam rlau jơh la bol he pal bồm  phơng đang nha, phơng mờng ngui tus mờ suơn kơphe geh ua\ kali, tu\ làng bol [ồm den gơ geh dong kơphe gơ sa phơng tơl, mờ kơphe gơtùi rong plai mờ tơmù gơ jrùh plait u\ tơngai do. Dùl bơta mờ làng bol pal kah la tàm tơngai tu\ do, kơphe kờ` ua\ ngan phơng kali, làng bol pal du\ tuh phơng ka li ua\ rlau mờ phơng đàm, đàm mờ kali kung pal drờm  bal.Pơnyơu  bè, phơng đàm 3 bơnah den phơng lân dùl bơnah nờ kali den 3 bơnah den niam rlau. Ai dilah bol he tuh phơng kali êt rlau den geh gơbàn aniai tus bơta kra\ bơh  sa\  gar mờ kơnjơ\ kơphe, geh gơ aniai tus cồng nha geh. Hơ\ la, lài jơh pal tuh di phơng. Dơ\ 2 la tuh di khà, hơ\ la tàm dơ\ tuh phơng do geh đơs mờ làng bolt uh di 30% kờp jơh phơng tàm nam den hơ\ sồng lơh di bơta kờ`. Bơta kuơ màng rlau tai la bơta tuh phơng pal di pơlam, tuh jat gơ lì bơh ntê nha, mờ tơnơ\ jơh tuh phơng den he pal bồr mờ ù. Ai dilah bol he tuh ờ bồr ù, dilah gơbà mìu den phơng geh dà cò pơrdô jơh. Bol a` kờp tu\ phơng gơbàn  roh bơh dà cò pơrdô tài mìu hala mìu dờng den gơtus bơh 30-50% kờp jơh phơng bol he tuh. Dilah bol he jơh tuh phơng mờ ờ bồr tu\ gơbàn tơngai  den geh gơ ta\nhơm roh phơng di 10-20%. Bè hơ\ nàng gàr tus kơphe gơ sa phơng he tuh den bol he pal tuh phơng di pơlam jat gơ lì ntê, nha, tuh tàm ù mờ bồr wơl phơng nàng phơng  tuh gơ geh kuơ rlau, kờ` dong kơphe sa\ dờng, gar dờng kra\ rlau geh dong ai geh kơphe ua\ rlau tàm kàl tơnhàu.

            -Mờ ala\  bơta tu sa, gơbàn kòp den la mbè lơi? Làng bol cau tam kơphe pal sền ngac ala\ tu  sa aniai lơi ơ tiến sĩ?

            Tiến sĩ Trương Hồng: Tàm tơngai bè tu\ do, den làng bol pal sền ngac ờ ua\ tu sa mờ kòp tus mờ kơphe, bè  do: Dùl la kòp sek ro nha. Tơngai bơh tu\ do tus nhai 12 tus, nhai 1 nam tơnơ\ den kòp sek ro nha gơ tờp ua\ ngan, lơh gơ jrùh nha, gơlam gơ jrùh plai mờ lơh tờm  ờ sô. Mờ tu den bol a` tơng kah tus mờ mo\ cuh plai, do la dùl tu geh lơh aniai  bulah ờ gơbàn aniai ua\ mơya gơ geh lơh aniai tus cồng nha geh, khà niam bơh  sa\  kơphe. Den tàng làng bol pal sùm lòt còp suơn nàng sền 2 bơta aniai do, dilah go\  phan lơi lơh aniai kơphe den pal geh broa\ lơh mo nàng geh broa\ lơh bồm sơnơm di pal. Ngan la tàm tu\ mo\ cuh plai la bơta mờ he pal sền ngan tài tu\ do plai neh sa\, dilah ờ atbồ sền gàr niam, sơndra\ ngan mo\ cuh plai den geh lơh aniai tus tu\ pic plai la dờng ngan mờ la  bơta geh bơtờp tus nam tơnơ\. Den tàng, làng bol pal kah lòt còp suơn kơphe sum, tu\ git go\ den pal ngui mo ala\  broa\ lơh chài jat pơlam, bè pic ala\ plai mo\ cuh cèng pơrguk hala bồm  ờ ua\ bơta sơnơm mo\ jat pơlam bơh cau lơh sơnơm.

            -Ơi, ưn ngài tiến sĩ ua\ ngan!

                                                                           Cau cih mờ yal tơnggit K’ Duẩn mờ K’ Brọp