VOV4.K’ho - Tu\ do, làng bol tàm Daklak gam mut tàm kàl tơnhàu uă sầu riêng. Bal mờ broă sầu riêng tơt plai uă den làng bol sơlơ chờ hờp rlau tu\ bơh bồ kàl, khà priă blơi sầu riềng jơnhua ngan.

Pa sơn đờm mut kàl tơnhàu, mơya ală anih blơi sầu riêng tàm thị trấn Phước An, kơnhoàl Krông Pach, càr Daklak neh lơh broă uă ngan, cau blơi cau tac duh hồl ngan. Jat kềng gah gùng rơndeh 26, gơl lòt gan kơnhoàl, geh uă ngan anih tac plai chi, uă ngan là sầu riêng. Tàm ală gơl gùng, ală rơndeh kong goa, rơndeh lơ òr pơndiang bềng sầu riêng jun tus ală anih blơi. Mò Nguyễn Thị Mỹ Linh, cau kă bro tus bơh Tiền Giang tus blơi tàm kơnhoàl pà git, pa sơn đờm mut bồ kàl, mơya pah ngai, anih mò dê blơi git nđờ jơt tấn sầu riêng. Digơlan nam do anih blơi pơgap 10 rbô tấn nàng tac tus lơgar Lo. Mò Nguyễn Thị Mỹ Linh đơs: “Nam do, khà sầu riêng kung bè nam lài, digơlan uă rlau dùl êt, bơta niam sầu riêng nam do dê den plai niam rlau, khà priă tac kung jơnhua rlau. Tu\ do, pa sơn đờm mut bồ kàl tơnhàu sầu riêng den tàng khà blơi kung ờ hềt uă, dùl ngai a` tơlik tac pơgap bơh 20 tus 30 tấn. Bồ kàl den khà priă bơh 41 tus 42 rbô priă tàm 1 ki\, tu\ do kung neh gơguh bơh 45 tus 46 ki\ bloh.”

Jat mò Lê Thị Vọng, ơm tàm [òn Tân Lập, xã Ea Yông, kơnhoàl Krông Pach, bal mờ broă tac yòm, sầu riêng nam do gam geh cồng nha tơnhàu mờ bơta niam uă rlau ală nam lài. Bè tàm suơn mò Vọng dê, ală tờm ndrờm tơt plai dờng mờ niam. Mò Vọng đơs là, mờ bơta niam plai bè hơ\ den khà priă tac jơnhua rlau mờ nam lài bơh 3 rbô tus 5 rbô priă tàm 1 ki\ kung là bơta dipal. Mò đơs: “Khà lơh geh hìu nhă a` dê nam do den uă rlau mờ nam lài, nam lài den geh 10 tấn mơya nam do ngan là pal geh 14 tấn. Rlau mờ hơ\ tai là plai dờng, wil, niam rlau, khà priă tac kung jơnhua rlau mờ nam lài.”

Jat tơr gùm kờp bơh Phòng Nông nghiệp mờ Phát triển nông thôn kơnhoàl Krông Pach dê, gùt kơnhoàl tu\ do geh mờr 1 rbô lồ sầu riêng, uă ngan ndrờm gam tàm tơngai tơnhàu. Nam do, trồ tiah [uơn [ùai den tàng tờm sầu riêng gơs niam, cồng nha tơnhàu mờ bơta niam plai dê uă rlau. Bơngă tờm sầu riêng dê tàm rơndap sap sèng chi tam kơnhoàl dê neh geh đơs tờm.

Tơnơ\ do, thạc sĩ Đoàn Ngọc Hải atbồ cơldu\ at bồ khà niam phan bơna,  di gah abồ khà niam broa\ lơh sa suơn sre-chi brê-phan tàm dà càr Daklak geh pơlam làng bol ờ ua\ bơta chài atbồ sền gàr mờ pic sầu riêng.

-Ơi ơ thạc sĩ,  tu\ do bơta  tam ua\ tờm sầu riêng  tàm Daklak gam bè lơi? Ala\ tiah lơi geh gơ kờ` nàng tam ua\ tờm sầu riêng, ơ thạc sĩ?

Thạc sĩ Đoàn Ngọc Hải:  Tờm sầu riêng mờng geh sơnđan la tờm plai bơh cau pas, jak dê, geh bơta kờ` ơn phơng la ua\ ngan mơya gơ kong mờ tu sa aniai la ờ pràn ngan, den tàng neh lơh cau tam pal  git bơta chài sơng ka ngan nàng  sơng ka suơn  sầu riêng. Nàng sơng ka suơn sầu riêng geh gàr niam den jat làng bol pal geh lơh jat broa\ lơh tam plai sa ngan ờ do ờ da\ jat khà VietGap. Mờ broa\ tam plai chi jat khà VietGap den tơmù geh khà pria\ lơh sa,  gàr niam mờ bơtàu tơngguh khà niam bơh phan bơna, bơh hơ\ geh tơnguh bơta kuơ lơh sa tàm dùl ba\ ù tam.

Mờ tờm sầu riêng, den gơ kờ` mờ ua\ bơta ù ngan, den tàng broa\ tam ua\ sầu riêng tàm Daklak tu\ do bol gam lơh ngan tàm ala\ rơndap broa\,  kung neh geh ua\ ngan [òn lơgar neh tam tờm sầu riêng do mờ khà tam ua\ ngan mờ ba\ ù krơi is. Bè tàm kơnhoàl Krông Pach den ba\ ù tam sầu riêng la ua\ ngan, pơnjat tai la Krông Buk, Buôn Hồ, Ea H’Leo mờ tu\ do kung gam geh tam ờ ua\ tàm ờ ua\ kơnhoàl, bè Cư\ Kui`, Krông Ana, tài tu\ do  bè bol he git,  den pria\ tac sầu riêng tac la gơ guh kas mờ cồng nha lơh sa bơh tờm chi tam do cèng wơl la jơnhua ngan. Den tàng,  mờ cau lơh broa\ sa tu\ do gơ lơh bè tam jơh bal tờm sầu riêng. Mờ broa\ lơh tam sầu riêng den gơ geh ua\ cồng nha ngan tềng làng bol êt tam mìng dùl lơm mờ tam bơrlu\ bal mờ chi tam ndai, hơ\ la geh lơh sa jat broa\ lơh lơh sa 2 cờ`, ngan  la ba\ ù kơphe slơ ngai slơ kra den broa\ tam sầu riêng lơh sa 2 cờ` bal mờ dùl ba\ ù lơh sa den broa\ do la broa\ lơh kờ` ngan mờ cèng wơl cồng nha lơh sa jơnhua ngan ai tus làng bol cau tam sầu riêng.

-Ơi ơ thạc sĩ,  pa do ồng pa đơs tus broa\ lơh sa tam sầu riêng jat khà VietGap mờ tu\ do den thạc sĩ kung gam drơng broa\ sền gròi broa\ lơh sa jat khà do tàm kong ti TNHH MTV kơphe Phước An,  xã Ea Yông, kơnhoàl Krông Pach. Broa\ tam sầu riêng jat broa\ lơh VietGap den gơ geh bơta kuơ lơi ơ thạc sĩ?

Thạc sĩ Đoàn Ngọc Hải: Lơh sa tam sầu riêng jat khà niam ngan ờ do ờ da\ jat broa\ lơh VietGap den bol a` mìng rơp lơh tàm 8 lồ tàm kơnhoàl Krông Pach. Mờ broa\ lơh tam jat bơhìan den bol he pal nền nòn mờ cồng nha lơh geh mờ khà niam bơh suơn chi. Bol he gơtùi go\ la plai nam do mờ ua\, nam tơnơ\ den  êt rlau, mờ ngan la khà bơkah bơnga. Mờ broa\ lơh tam sầu riêng mờ khà VietGap den geh bơta dong mblàng, dong kờl bal bơh mpồl dong mblàng broa\, geh ngui broa\ lơh atbồ phan lơh  aniai trơ gùm bal, geh ngui phơng tuh di pal den gơ geh ai cồng nha plai geh ua\ mờ ngan ngồn kha bơkah bơh sầu riêng dê tu\ geh ngui broa\ lơh VietGap den cau tam gehg cih sra\ sền gròi, bơta tuh phơng, bồm sơnơm den  cau geh cih wơl mờ tu\ tơngai cah is nàng  plai sầu riêng lài mờ tu\ pic geh tơngai lời sơnơm jo\, ờ do ờ da\.

-Ơ thạc sĩ,  tờm sầu riêng sùm gơbàn  ala\ bơta tu sa lơi ơniai, làng bol pal kah broa\ lơi tàm sơng ka sền gàr?

Thạc sĩ Đoàn Ngọc Hải: Mờ kòp mờng gơbàn tềng tờm sầu riêng den tu\ do la kòp bơh bơsềt Phytophthora Palmivora mờ tu\ do tềng tờm sầu riêng ờ mìng geh kòp bơh bơsềt Phytophthora Palmivora mờ gam geh ua\ bơta kòp ngan, pơnyơu bè kòp ồm tờm kung geh lơh aniai tus mờ tờm. Bulah bè hơ\, bơta lơh kòp mờ geh lơh aniai ngan tus mờ tờm sầu riêng, ờ mìng la sầu riêng pa tam mờ sầu riêng neh dờng la kòp bơsềt Phytophthora Palmivora. Den tàng làng bol pal kah tu\ tam sầu riêng den bol he kờ` pal sền gròi tus broa\ rcang sơndra\ kòp bơh bơsềt Phytophthora Palmivora tus mờ sầu riêng.

-Mờ tus mờ plai sầu riêng den  cau tam kờ` pal kah tus ala\ bơta tu kòp lơi aniai?

Thạc sĩ Đoàn Ngọc Hải: Broa\ pal rcang tu cuh plai hala plai gơ jrùh ua\ den do la bơh gơ tam gơl bè bơta bè ờs tờm  dê, mờ dơ\ 2 la bơh broa\ tuh phơng làng bol dê, dơ\ 3 tai la tu\ gơbàn gơ jrùh plai den bơta do dùl bơnah la bơh gơ tam gơl  tàm  dơlam tờm plai sầu riêng, hơ\ la tàm tu\ chi gam ròng plai den bơh broa\ lơh sơng ka lơh tờm sầu riêng cat tờk gơlam gơ jrùh plai, hơ\ la gơ tam gơl is tàm dơlam tờm gơlam tus broa\ gơ jrùh plai. Mờ dùl bơta  ndai tai kung di gơlan la bơh bơsềt kòp. Mờ bơta do den kơp kờ` ngan làng bol sền gròi tus broa\ lơh IBM hơ\ la atbồ broa\ lơh aniai mờ  trơ gùm bal tềng suơn chi, mờ ala\ chi tam bơrlu\ bal den bol he pal geh ngui jơh ala\ bơta chi tam tàm dùl ba\ ù hơ\ ờ mìng is sầu riêng. Kờ` bol he geh atbồ niam rlau.

-Tu\ do, càr Daklak neh mut tàm kàl tờm pic plai sầu riêng. Bulah bè hơ\,  ua\ làng bol gam ờ suk ngan la tu\ lơi gơ kờ` ngan nàng geh pic sầu riêng. Den thạc sĩ gơtùi pơlam làng bol tu\ lơi gơ kờ` nàng geh pic sầu riêng?

Thạc sĩ Đoàn Ngọc Hải: Pic plai den tu\ lơi plai neh ràm den he pic plai. Mờ bè ờs la bơhìan tam jo\ chi tam do, bol he dê la tu\ plai gơ jrùh den hơ\ sồng bol he tơnhàu plai. Bulah bè hơ\,  tu\ do nàng tơnhàu gơs phan bơna tac den broa\ lời gơ jrùh tơnhàu kung la gơbàn ờ niam ngan tài bol he ờ gơtùi lời cèng lòt ngài mờ ờ rgơi gơs phan bơna geh. Den tàng,  bol he pal pic plai. Broa\ pic plai kung kơp kờ` làng bol tu\ mờ tàm suơn bol he geh ai go\ gơ jrùh ờ ua\ plai, khà bơh 3-5% den bol he gơtùi hòi ala\ mpồl tus blơi, tơnơ\ hơ\ cau geh ai cau  lơh broa\ tus pic plai, geh bơta mờng nàng sền tơnơ\ geh du\ tơngai pic plai làng bol in, den la bơta do la di pal.

Ơi, ưn ngài thạc sĩ ua\ ngan.

                                           Cau cih mờ yal tơnggit K’ Duẩn mờ K’ Brọp