VOV4.K’ho- Ală nam rềp ndo, uă cau lơh broă sa tàm càr Dak Lak neh rơcang lài tam gơl ală sươn kơphê, điều ờ geh cồng nha uă nàng ai ù tam chi sa plai, tàm hơ\ geh tờm plai kroăc, kuết, plai bung.

Bulah bơh sơnrờp neh lơh geh cồng nha lơh sa, mơya, uă ngan làng bol tu\ do tam jat nùs is, lùp bơsram is bal mờ gơ\p den tàng cồng nha lơh geh ờ hềt uă mờ ờ hềt niam, uă cau lơh broă sa gam kwi kwơ tàm tu\ sơngka sền gàr.

Tơnơ\ dùl tu\ tơngai lùp bơsram, nam 2013, ồng Vi Văn Doãn ơm tàm thôn 6B, xã Cư\ Elang, kơnhoàl Ea Kar, càr Dak Lak dê lơh nền tam tờm plai kroăc. Bơh sơnrờp mìng tam tơrlòng lài pơgăp 500 tờm, mơya ồng Doãn sền go\ tam plai kroăc gơdờp mờ ù tiah trồ tiah tàm do, ờ roh uă tu\ tơngai sơngka sền gàr.

Bulah ờ hềt gi\t ngan bơta chài tàm broă ơn phơng, mơya kàl plai kroăc pa do, ồng lơh geh 20 tấn, mờ priă tăc kờp bal 18 rbô đong dùl ki\, hìu bơnhă ồng gam geh priă cồng rlau 100 tơlak sơl. Ồng đơs:

“Hìu a` tu\ do 500 tờm là neh ai tơnhàu, ai nđờ rhiang tờm tai là a` pa tam. Sền go\ cồng nha lơh sa, lài do a` koh kơl sươn kơphê nàng ai ù tam tờm plai kroăc, priă cau blơi tu\ do là 22 rbô đong tus 23 rbô đong tàm dùl ki\. Kờp bal den là 18 rbô đong dùl ki\, jơh dùl sươn tàm dùl nam lơh geh pơgăp 100 tơlak”.

Gơ wèt mờ hìu bơnhă ồng Nguyễn Văn Đại, ơm tàm thôn 3, xã Hoà Xuân, [òn dờng Buôn Ma Thuột, geh 3 lồ ù, mơya uă ngan là ù ro kơnra` ngan den tàng ồng mìng pa tam geh 2, 3 sào kơphê lơm. 2 nam do, ồng lơh nền tam gơl wơl ù sươn nàng tam tờm plai kroăc.

Ồng pà gi\t, tam tờm plai kroăc gơ cèng wơl cồng nha lơh sa uă rlau 2 dơ\ pơndrờm mờ tam kơphê. Mơya, jơnau lơh ồng Nguyễn Văn Đại in kơlôi rơcang là ờ hềt gi\t ngan broă chài lơh nàng lơh tờm kroăc in geh bơkàu tơ\t plai dùl ròt bal. Ồng Nguyễn Văn Đại, đơs bè do:

“Kroă a` dê geh bơkàu gơlềng gơlàng ngan, ờ go\ geh bơkàu dùl dơ\ bal mơya ờ go\ gi\t lơh bè lơi sơl, geh bơkàu gơlềng gơlàng den tàng priă lơh geh ờ uă sơl”.

Ờ mìng gơtìp kal ke tu\ bơkàu lì ờ dùl ròt bal lơm mờ uă cau tam tờm plai kroăc tàm Dak Lak gam kơlôi rơcang tai tàm broă ơn phơng, rơcang sơndră tu kòp lơh aniai tờm kroăc in.

Sơngka sền gàr gơ in dipal, dong tờm chi ròng plai niam, bơ`à, geh uă dà, bơkah mờ cồng nha uă tàm ală kàl là jơnau mờ ồng Hoàng Văn Sùng, ơm tàm xã Ea Sar, kơnhoàl Buôn Đôn kung bè uă cau lơh broă sa tam tờm plai kroăc, plai kuết kơ\p kờ`:

 “A` mìng gi\t lơh lơm mơya ờ hềt gi\t ngan bơta chài bè ơn phơng tờm chi kroăc, kuết in. Bol a` tam cồng nha lơh geh kung ờ geh uă sơl. Tơngai lơi ơn phơng, tơngai lơi [ồm phơng nha”.

Gơtùi sền go\, tờm kroăc, kuêt neh pơgồp bơnah lơh geh cồng nha ai ală kơnhoàl ù tiah ờ gơdờp nàng tam kơphê halà điều in tàm ù tiah Tây Nguyên, mơya nàng tờm chi tam do bơtàu tơnguh kơ\ kơl jăp jo\ jòng, cau lơh broă sa càr Dak Lak kung gam kờ` ngan bơta dong kờl, bơto pơlam bơta chài bơh ală anih lơh broă geh gơnoar dê!

Bè bol a` neh yal, bu\ lah tam tòm plai kroăc, quýt neh geh geh cồng nha lài ngan tàm broă lơh sa, mơya, do là ală phan tam gam pa ngan den tàng uă làng bol kung gam ờ hềt g^t tàm broă sơnka sền gàr di pal kờ` geh cồng nha tơnhào bal mờ bơta niam uă ngan. Kờ` dong kờl làng bol in geh tai jơnau g^t wă tàm broă sơnka sền gàr ală bơta phan tam bè: kroăc, kuết…

Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường, atbồ môn Lâm nghiệp mờ tòm chi sa plai, Viện khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên yal bè ală bơta geh mờ broă sơnka sền gàr tòm kroăc, quýt.

PV: Ơ Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường, Tiến sĩ gơtùi pà g^t ờ uă bơta geh bơh tòm kroăc, quýt bal mờ trồ tiah, ù tiah bè lơi kờ` di pal?

Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường: Gơwèt mờ tòm kroăc, đơs ngan là tòm chi sa plai geh tò den bơta geh bơh tòm do dê là lì bơkào tơ\t plai pal geh uă dà. Den ală tiah mờ he kờ` tam tòm plai kroăc den pal ai là tiah geh trồ tiah duh mờ bơta duh mờ mrềt bơh ngai mờ mang sơlơ uă den bơta niam mờ cồng nha tơnhào sơlơ uă.

Di lah he tam tàm ală tiah mrềt den tòm plai kroăc ờ di pal ngan. Ngan là gơwèt mờ tòm plai kroăc den geh uă ngan sơntìl, mờ kung geh sơntìl di pal mờ tàm tiah mrềt. Mơya, geh uă ala sơntìl tòm plai kroăc den gơdờp mờ ală tiah duh, geh tơrgùm khà khoáng, sơdàng uă ngan.

PV: Gơwèt mờ tòm chi sa plai geh tò đơs bal mờ tòm kroăc, quýt đơs is, den broă bơtơl phơng bè lơi là di pal ơ Tiến sĩ?

Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường: Phơng sih gơwèt mờ tòm plai kroăc, quýt đơs bal he pal kah sih jăt tơngai. Tàm tơngai geh plai, tơmù sih phơng đạm, he tơrgùm sih phơng lâm mờ kali. Kuơ màng ngan, he pal bơtơl ờ uă khà trung lượng mờ vi lượng kờ` tơrgùm khà khoáng mờ sơdàng, di lah sih phơng đạm uă den lơh gơbàn gơjrùh plai.

Dơ\ 2, gơwèt mờ tơngai lì bơkào mờ tơ\t plai den he pal tơmù phơng đạm mờ lân, mờ tơnguh phơng kali geh lì mờ tơ\t plai ndrờm rơlao. Phơng hữu cơ gơwèt mờ ală phan tam ndrờm niam lơm. Bol a` gam lam sồr làng bol pal tơrgùm tàm phơng hữu cơ. Kuơ màng ngan là gơwèt mờ tòm plai kroăc, quýt gơdờp mờ phơng geh uă kali mờ lân. Phơng rơpu, kơnrồ bal mờ phơng sềm rơgu\t là niam ngan tus mờ tòm plai kroăc, quýt.

PV: Ơi, bơdìh mờ phơng den broă atbồ tu kòp lơh aniai kung gam geh uă làng bol sền gròi. Bè hơ\, ală bơta tu kòp lơi mờng gơbàn tàm tòm plai kroăc, quýt?

Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường: Tòm plai kroăc, quýt tơrgùm tu uă ngan, kuơ màng ngan là tàm kàl prang, tàm hơ\ geh tu còr nha, dơ\ 2 là bung pơrhê là ngòt rơngơ\t ngan. He pal kah tu\ go\ cồng pa căt den pal [ồm mơ sơnơm, tài 2 bơta tu do geh jồp dà tàm tơngai nha gam bơnung. Gơwèt mờ kòp, he pal kah kòp gơwèt mờ rơyas bè Greening mờ kòp pàl nha, hơ\ là ală kòp ngòt rơngơ\t mờ he pal sơndră. Dơ\ 2 là kòp sồt tòm tài bơsềt phitoptora lơh gơbàn.

PV: Bè Tiến sĩ pal yal, tu còr nha là tu lơh aniai uă ngan tàm tòm plai kroăc, quýt. Bè hơ\, kờ` sơndră mờ tu lơh aniai do làng bol pal sền gròi tus mờ ală broă lơi?

Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường: Tu còr nha neh lơh aniai tàm tơngai tòm căt cồng mờ nha bơnung. Den tàng, bơdìh mờ broă lơh suơn kloh niam, jăt broă mờng chài ngui sơnơm sền gàr phan tam den he ngui bal jờu khoáng klài bal mờ lơh gơguh bơta pràn sơnơm kung bè gơugh bơta đềr, ai geh bơta niam tàm broă sơndră uă rơlao mờ lơh gơnù khà dơ\ [ồm sơnơm.

Mơya, he pal kah là ba` klài bal mờ ală bơta sơnơm sền gàr phan tam geh lưu huỳnh mờ Clor tài lơh gơbàn sơndră wơl. He pal sùm còp suơn kờ` tu\ tòm căty cồng pa nha bơnung den pal [ồm mơ, ba` lời tus nha ràm tu còr nha tus lơh aniai hơ\ sồng [ồm den ờ geh cồng nha tai.

PV: Ơi, dan ưn ngài Tiến sĩ uă ngan!

Cau mblàng mờ yal tơngi\t- Lơ Mu K’ Yến mờ Ndong Brawl