VOV4.K’ho - Tu\ do, uă suơn tiêu tàm ală càr Tây Nguyên đơs bal, càr Daklak đơs is neh pic jơh. Tài gơtìp aniai bơh trồ tiah dê, den tàng cồng nha lơh geh, bơta niam bơh tiêu kàl do dê gơmù pơn drờm mờ ală nam lài. Bơdĩh mờ bơta moat jrùm tài bơh cồng nha tơnhàu, bơta niam ờ geh bè bơta kơp kờ`, den uă cau tam tiêu tàm Daklak gam kơlôi rơcang uă ngan tài bơta kòp tu sa aniai suơn tiêu tơnơ\ mờ tu\ pic:

Hìu bơnhă ồng Trần Sanh, ơm tàm [òn Hiệp Thịnh, xã Quảng Hiệp, kơnhoàl Cư Mgar, càr Daklak geh 500 `jrong tiêu tam neh nam dơ\ 4. Do geh sền là tơngai tờm tiêu dờng pràn ngan rlau jơh. Bulah bè hơ\, ală dơ\ trồ mìu, trồ tơngai, trồ mrềt bơrlu\ bal tàm lồi nam 2017 neh lơh suơn tiêu bơh hìu bơnhă ồng dê gơtìp kòp tu sa aniai. Ồng Sanh pà git, tơnơ\ ală dơ\ mìu jo\ jòng, uă `jrong tiêu geh bơta pàl nha, ồm rơyas, ồng neh ngui phơng ơn nha nàng bơ tơl bơta pràn mờ ngui sơnơm nàng kơryan. Tơnơ\ dùl tu\ tơngai, go\ tờm chi niam den tàng lồi nhai mìu ồng ờ ngui tai phơng ơn nha mờ sơnơm. Tu\ do, suơn tiêu pa pic jơh den gơlik geh bơta tờm tiêu chơt hời rơ hời: “Tàm dơ\ lồi nhai mìu a` ờ [ồm sơnơm den tu\ do kòp gơ lơh aniai wơl tai. Pơgap bơh 400 tus 500 `jrong tiêu mờ tu\ do neh chơt rlau 100 `jrong, tờm tiêu gơs niam bè hơ\, pic jơh den gơ chơt, den tu\ do tiêu gơtìp kòp chơt hời rơ hời lơh aniai den pal [ồm sơ nơm nàng rơcang sơndră.”

Ai mò Đặng Thị Lài, ơm tàm [òn 1, xã Ea Bhôk, kơnhoàl Cư Kuin, là cau neh geh uă mờng chài tàm broă tam tiêu pà git, nam do, hìu bơnhă mò kung bè uă hìu bơnhă tam tiêu tàm do ờ suk ngan, tài trồ tiah prang duh mờ mìu nisơna, lơh suơn tiêu geh ală tep rơ tèl jù pơr hê tàm nha, lơh tờm tiêu ờ dờng, ờ huan pràn dờp àng mattơngai sòl, sơngyùr tiêu lơyah, gar dềt, cồng nha tơnhàu kung gơmù uă ngan. Dilah bè lài do, suơn tiêu 2 rbô `jrong mò dê pah nam tơnhàu geh 8 tấn, den nam do mìng tơnhàu geh mờr 6 tấn: “Kòp chơt ngùl, nha kung gam đau, ală tep rơ tèl rơmit nam do geh uă ngan, geh tus mờr 1/3 suơn, mờ kòp do pơn drờm mờ ală tờm tiêu ờ gơtìp kòp lơh aniai den cồng nha tơnhàu gơmù mờr 1/3 tài sơngyùr lơyah, gar tiêu dềt.”

Hìu bơnhă ồng Võ Trường Trọng, ơm tàm xã Ea Tiêu, kơnhoàl Cư Kuin geh 600 `jrong tiêu gam tàm tơngai tơnhàu tam bơrlu\ tàm suơn kơphe. Tơnơ\ mờ tu\ jơh pic, nha tiêu kung gam tơlir niam, lơ ut, mơya geh tu\ kung gam geh bơta ro tềng cồng nha, kềng gah nha. Ồng Trọng gam ờ suk là [ồm ràu suơn halà ờ, bal mờ hơ\ ală tam gơl bơh trồ tiah dê tàm tơngai rềp ndo neh lơh ồng ờ suk rlau tàm broă sơngka sền gàr tiêu tơnơ\ dùl tu\ tơngai jo\ jòng tơt plai: “Trồ tiah tu\ do tam gơl uă ngan, tơngai uă, mìu uă nisơna, den a` ngòt là bơkàu ờ gơ lì dơ\ le\ bal, tam pà khà bơkàu ờ ring den a` kơp kờ` ală cau jak chài pơlam tai a` in git, kung bè tơl nă cau lơh broă sa in git tai, nàng geh rơndap broă lơh niam rlau tai tàm broă sơngka sền gàr tờm tiêu.”

Tus tu\ do, uă ngan cau tam tiêu tàm càr Daklak git ală bơta chài sơngka sền gàr tiêu tơnơ\ mờ tu\ tơnhàu bè jì wàs suơn, koh ntê gùt dar `jriang tờm tiêu, ờ hềt [ồm dà, [ồm dà, ơn phơng tờm tiêu in. Mơya trồ tiah tam gơl, bal mờ hơ\ geh uă ir jơnau pơlam bè phơng sih, sơnơm sền gàr phan tam, chế phẩm dong lơh dờng pràn neh lơh uă cau lơh broă sa kwi kuơ ngan.

Tơnơ\ kàl tơnhàu tờm tiêu sùm roh te\ dùl bơnah phơng uă ngan den tàng rơnhah rơnhơ [ươn gơtìp tu kòp lơh aniai. Den tàng bè hơ\, broă sơngka sền gàr di tu\ geh dong tờm tiêu geh pràn wơl sơndră mờ tu kòp lơh aniai mờ rơcang ai kàl pơn jat tai in. Tơnơ\ do, Tiến sĩ Trương Hồng, Viện trưởng Viện Khoa học Kỹ thuật Nông Lâm Nghiệp Tây Nguyên yal bè ală bơta chài sơngka sền gàr tờm tiêu tơnơ\ tu\ tơnhàu, jà làng bol mờ gơ\p bơyô iat bal:

Ơ Tiến sĩ, ồng đơs bè lơi bè bơta pal geh tơnhàu kàl tiêu nam do?

Tiến sỹ Trương Hồng:  Sền bè bơta trồ tiah, bulah tài bơh uă tam gơl tài bơh gơrềng bơh tam gơl trồ tiah dê mơya gơ wèt mờ kàl tiêu nam do, den bol a` sền go\ gơlơh [ươn ngan. Làng bol tơnhàu di tàm tơngai trồ tiah ro kơnra`, ìs kung [ươn sơl den tàng bè hơ\ gàr niam bơta niam bơh gar tiêu dê. Kuơmàng, trồ tiah do dong tơrmù bơsềt lơh aniai gar tiêu tơnơ\ tu\ tơnhàu, tài bơh dilah bol he ìs tàm bơta trồ tiah sùh ìo uă den là [ươn ngan gơtìp bơsềt lơh aniai, den tàng bè hơ\, bol he pal ngui broă lơh hoá học nàng bơsong mơya kàl tơnhàu nam do [ươn ngan.

Tơnơ\ tu\ tơnhàu, tờm tiêu sùm gơtìp bàr pe bơta tu kòp lơi lơh aniai mờ broă kơryan bè lơi, ơ Tiến sĩ?

Tiến sỹ Trương Hồng:  Gơ wèt mờ bàr pe bơta tu kòp lơh aniai tơnơ\ tu\ tơnhàu, den làng bol pal sền gròi. Dơ\ dùl là kòp rơđò nha. Bulah kòp ờ hềt gơbàn aniai uă, mơya làng bol pal kah nàng kơryan kòp gơ in niam. Kuơmàng là tơnơ\ tu\ tơnhàu, pal sền ngac `ui nsồp lơh aniai rơyas tiêu. Do là dùl tàm ală jơi phan lơh aniai kung kơn jơ\ ngan sơl dilah bol he ờ sền go\ di tu\. Dilah làng bol he sền go\ tờm tiêu ờ kis dờng tai den lòt sền mhar rơyas, sền tềng nggu pơgăp bơh 5- 10 phơng ngài mờ mat ù, dilah geh `ui nsồp den bol he sền go\ tơn mờ ngui sơnơm [ồm nàng gơsơ\t `ui.

Ơi, nam do uă cau lơh broă sa pà gi\t, tềng tờm tiêu khi dê geh jơnau tảo pơrhê, `chi gơlơh bè hơ\, ơ Tiến sĩ?

Tiến sỹ Trương Hồng:  Jơnau hơ\ gơlơh krơi is pơndrờm mờ bơta geh bal bơh ală nam dê. Bơta geh bal bơh ală nam dê, tảo pơrhê sùm geh tàm lồi kàl mìu. Tài bơh jơh ală bơta bơsềt kòp mìng geh mờ lơh aniai uă tàm tu\ trồ tiah sùh ìo uă. Mơya, nam do digơlan tài bơh tam gơl bơh bơta trồ tiah dê den tàng jơnau tảo pơrhê geh uă rlau. Do là bơta mờ làng bol he kờ` pal sền ngac tàm ală tu\ lơh sa. Ngan là ờ go\ di là tu\ geh tảo pơhê den bol he hơ\ sồng [ồm sơnơm tơn ờ mờ kuơmàng là bol he gi\t geh gơ tàm khà lơi, pal [ồm sơnơm kơryan halà ờ, tài bơh tu\ [ồm sơnơm bè hơ\, den bol he sơlơ gơguh tai priă tă lơh, dơ\ bàr tai là lơh [ơ\ [ơl tiah ơm kis, aniai tus bơta pràn kơldang să jan he dê.

Ơi, tài bơh geh jơnau tu kòp lơh aniai nisơna, den tàng uă cau lơh broă sa tam tiêu kơlôi rơcang ngan mờ ngui uă ngan sơnơm sền gàr phan tam. Bè hơ\, Tiến sĩ geh sơl jơnau bơto pơlam lơi làng bol in?

Tiến sỹ Trương Hồng:  Bơta là lơh bè lơi nàng ngui sơnơm sền gàr phan tam  geh cồng nha. Cồng nha tàm do là cồng nha lơh sa, mpồl bơtiàn mờ tiah ơm kis. Làng bol pal kah, kuơmàng ngan rlau jơh là ngui ală broă lơh chài bal, hơ\ là sơngka sền gàr sươn tiêu niam, tờm chi pràn den gơ sơndră pràn mờ bàr pe bơta tu kòp lơh aniai. Dơ\ bàr tai là bol he sùm lòt sền tu\ sền go\ gờ`, bol he geh rơcang sơndră mờ ngui sơnơm jat bơta pal jat 4 di. Ờ duh kờ` pal [ồm sơnơm uă, mờ bol he pal [ồm di khà sơnơm, di tơl, di tơngai den cồng nha lơh geh là uă ngan.

Ơ Tiến sĩ, tơnơ\ kàl tơnhàu den bơta mờ làng bol sền gròi ngan rlau jơh hơ\\ là ơn phơng bè lơi nàng gơ in dipal. Bè hơ\, Tiến sĩ geh jơnau lơi kờ` tơngkah làng bol sơl?

Tiến sỹ Trương Hồng:   Nàng dong tờm tiêu kis dờng niam mờ pràn tơnơ\ tu\ tơnhàu, den làng bol kờ` pal kah là ngui ală phơng đạm uă, lân uă, kali dùl êt rlau. Broă ơn ală bơta phơng do làng bol pal pơgồp bal mờ tuh dà tiêu in. Tu\ bol he ơn phơng bơh ală ding dà tuh dà tềm pềr den kung digơlan dong tơrmù geh bơnah phơng tuh bơh 30-40% pơndrờm mờ he ơn phơng ờs mờng. Kuơmàng là tờm tiêu ngui geh nđờ bơnah phơng tuh mờ ờ go\ di là bol he ơn phơng nđờ ờ. Ờs mờng jat jơnau bơto pơlam, den dilah sươn tiêu he dê gơtùi lơh geh bơh 5- 6 tấn, den bol he gơtùi ơn pơgăp bơh 8 tạ tus 9 tạ phơng urê, pơnyơu là bè hơ\, hơ\ là broă lơh ơn phơng ờs mờng bơh yau. Ai dilah ơn phơng bơh ală ding dà tuh den bol he mìng ơn pơgăp 5 tạ lơm. Tài bơh ơn phơng bơh ală ding dà tuh tềng tờm, den bơta sùh ìo bơh tờm tiêu dê geh gàr sùm niam sơl, den tàng bè hơ\ tờm tiêu geh ngui phơng niam rlau mờ gơcèng wơl cồng nha uă rlau.

Ơi, ưn ngài Tiến sĩ uă ngan!

                               Cau  mblàng mờ yal tơngi\t- Lơ Mu K’Yến, Ndong Brawl, K’Duẩn