VOV4.K’ho- Tơnơ\ mờr 5 nam ai tam tàm bơrlu\ bal tàm ală sươn điều, tus tu\ do bàr pe sươn ka kau tàm kơnhoàl Buôn Đôn, càr Daklak dê neh kis dờng niam mờ sơnđờm ai tơnhàu. Mơya, tàm ală tu\ tơngai sơngka sền gàr, cau lơh broă sa kung gam gơlơi kwi kwơ ngan tu\ gơtìp ală bơta geh gơrềng tus tu kòp lơh aniai bơta aniai bơh tam gơl trồ tiah dê.

 

Hìu bơnhă ồng Cao Xuân Yên, kis tàm [òn Ea Mar, xã Krông Na, kơnhoàl Buôn Đôn geh 1 lồ ka kau tu\ do gam mu\t tàm tơngai ai tơnhàu.

 

Ồng Yên pà gi\t, bơta is rơmis bơh tờm ka kau dê là gơtùi tơnhàu plai gùt nam sùm mờ mhar ngan gơrềng mờ tu kòp lơh aniai den tàng ồng pal geh mat sùm tàm sươn nàng lơh kloh niam sươn chi, sơrbac mhar pik sang jơh te\ ală plai ồm, mơkung là nàng kờ` sền go\ gờ` ală tềl tơngo\ bơh ală tu kòp lơh aniai nàng geh broă lơh rơcang sơndră mờ kơryan di tu\.

 

Bulah bè hơ\, ồng Cao Xuân Yên kung đơs, neh là cau tam ka kau den geh tam tìp sùm mờ tu kòp. Ồng Cao Xuân Yên đơs bè do:

 

 “Tu kòp den tàm do uă ngan là kơnàp, kơnàp sa tờm. Pah nam bol a` pal [ồm sơnơm gơ sơ\t kơnàp, tu\ tờ ù ờng chi den pal tuh sơnơm gơ sơ\t kơnàp lài, rơsìh sơnơm gơ sơ\t kơnàp nàng rơcang sơndră. Tu\ do tu\ neh dờng den gơ kung gơtìp kòp bè hơ\ sơl. Ai tu kòp sa aniai nha den ờ uă, kung geh sơl mơya ờ go\ uă. Pah ngai a` lòt còp sươn sùm, lòt sền tềng ală anih lơi geh tu kòp nàng sền go\ di tu\ nàng rơcang sơndră mờ kơryan gơ”.

 

Mpồl lơh broă bal ka kau xã Krông Na, kơnhoàl Buôn Đôn geh 14 nă cau, tam rlau 10 lồ ka kau. Nàng dong kờl làng bol, Phòng lơh broă sa sươn sre kơnhoàl lơh bal mờ Trung tâm dong kờl bơto pơlam lơh broă sa sươn sre càr Daklak dê ai sơntìl niam pràn mờ pờ ală ơdu\ bơto pơlam bè bơta chài ai làng bol in, lòt lòt còp sền ngan ngồn tàm ală anih tam ka kau lơh geh cồng nha uă.

 

Bulah neh geh lòt bơsram uă ngan ơdu\ bơto pơlam, lòt còp sền uă ngan tiah tam ka kau, mơya mò Phan Thị Nghi, kis tàm [òn Ea Mar kung gam ờ go\ pleh klàs mờ jơnau kwi kwơ tu\ rơcang sơndră kòp ai sươn chi gơtìp tu kòp lơh aniai ka kau in. Tàm nam sơnrờp tam, sươn chi bơh hìu bơnhă mò Nghi dê geh bàr pe tờm chi gơtìp chơ\t tài bơh kơnàp sa tờm mờ pal koh nàng tam wơl. Mò Phan Thị Nghi, pà gi\t:

 

“Tàm ală tu\ tam den bơh sơnrờp he ờ go\ jai kơryan di tu\ den tàng gơtìp kơnàp sa, kơnàp sa bơh tềng hơđơm tờm guh tus hơđăng. Pơnyơu bè gơtìp kòp rơđò nha halà ală bơta kòp đơs bal là gơtìp tu kòp lơh aniai mờ he ờ jai kơryan den là chi gơtìp chơ\t”.

 

Ai gơ wèt mờ hìu bơnhă mò Trần Thị Ngư, kis tàm [òn Ea Mar neh tam tàm bơrlu\ bal ka kau tàm sươn điều di mờr 4 nam do. Mò Ngư pà gi\t, nam do, sươn ka kau sơnđờm ai tơnhàu dùl ròt tàm ală tờm chi.

 

Pa do, ka kau sơnđờm geh bơkàu, geh plai, mơya tài bơh aniai bơh trồ tiah dê, nam do mìu uă den tàng bàr pe tờm chi geh tềl tơngo\ gơtìp tu kòp lơh aniai, geh tu\ là mìu uă lơh ka kau ờ geh bơkàu, digơlan aniai uă ngan tus cồng nha tơnhàu. Mò Trần Thị Ngư, đơs:

 

“Tu kòp lơh aniai den geh `ui nsồp, ồm rơyas. Hơ\ sồng bè dơ\ do mìu uă den ồm plai mơya ờ geh bơkàu, geh bơkàu mơya ờ geh plai. Gơjrùh bơkàu, ồm plai, geh plai dờng bè do kung gơtìp ồm sơl, ồm plai là ồm jơh, ờ go\ geh gar”.

Tềng đăp mờ ală kal ke mờ làng bol gơbàn, Tiến sĩ Trương Hồng, lơh broă tàm Viện Khoa học kỹ thuật Nông lâm Nghiệp Tây Nguyên geh jơnau bơto bè broă sền gàr mờ sơndră mờ tu, kòp lơh aniai tòm ca cao tàm kàl mìu.

- Ơ Tiến sĩ Trương Hồng, gơwèt mờ broă sền gàr tòm ca cao tàm kàl mìu den làng bol pal kah ală broă lơi?

Tiến sĩ Trương Hồng: Tàm kàl mìu he pal kah ờ uă broă bè do: Lài ngan là koh ntê rơha. He lơh ngan koh ntê tòm ca cao in rơha di mơ, mìng lời geh bơh 40 tus 50% khà măt tơngai sòl.

Koh ntê rơha den lơh tơmù bơta aniai bơh bơsềt phytoxthora. Pơn jăt mờ hơ\ tai là pal kah sền gròi suơn sùm kờ` go\ kòp ồm plai mờ kòp tài bơsềt phytoxthora lơh gơbàn.

Tu\ do den tòm ca cao gam lì bơkào, tơ\t plai, den tàng he pal kah tàm tơngai tus pal sền gròi sùm tàm suơn kờ` go\ gờ` kòp do.

- Bè hơ\ tòm ca cao sùm gơbàn aniai bơh ală bơta tu, kòp lơi ơ tiến sĩ?

Tiến sĩ Trương Hồng: Gơwèt mờ tòm ca cao den geh 2 bơta kòp pal sền gròi ngan là `ui sơmăc mờ bơsềt phytoxthora.

~ui sơmăc den lơh aniai mờ broă jồp dà tềng cồng tòm ca cao mờ lơh ờ niam tus mờ broă hòn mờ dờng tòm dê, mờ jồp dà plai ca cao den lơh plai ờ niam mờ ờ gơtùi dờng.

Kòp kuơ màng ngan là kòp phytoxthora lơh gơbàn ồm plai. Den 2 bơta do làng bol pal kah mờ sền gròi kờ` rơcang sơndră geh cồng nha.

- Bè hơ\, tu\ gơtìp ală bơta tu, kòp do den làng bol pal lơh bè lơi ơ tiến sĩ?

Tiến sĩ Trương Hồng: Gơwèt mờ `ui sơmăc tu\ go\ lơh aniai den he gơtùi ngui sơnơm, ală bơta sơnơm gơsơ\t tu bè ờs bè sơnơm actara.

He [ồm tàm tu\ trồ mho, mho mang, lơh ngan [ồm bơh 2 tus 3 dơ\, ngài bal bơh dơ\ [ồm lài mờ dơ\ [ồm tơnơ\ bơh 7 tus 10 ngai.

Kờ` rơcang sơndră mờ `ui sơmăc geh cồng nha, den he pal [ồm dơ\ le\ bal, di lah ờ den tu\ [ồm tàm suơn do, `ui sơmăc par tus tàm suơn ndai mờ pơn jăt tai lơh aniai, tu\ jơh sơnơm den rê tai.

Gơwèt mờ kòp phytoxthora den he ngui sơnơm bă tàm, bè sơnơm Riddomil, aliette ha là Agri-Fos… Tu\ [ồm den kung pal kah [ồm dơ\ le\ tàm 1 bă ù ơnàng, tài bơsềt do jăt dà mìu lòt bơh suơn do tus suơn ndai mờ lơh gơtòp mhar ngan.

Tu\ [ồm den pal [ồm bơh 2 tus 3 dơ\, [ồm tàm tu\ drim là niam ngan, [ồm tu\ trồ m[ur, ba` [ồm tu\ trồ tơngai duh mờ mìu dờng.

- Den gơwèt mờ kơnàp sa tòm den bè lơi? Làng bol gơtùi lơh mờ broă lơi ơ tiến sĩ?

Tiến sĩ Trương Hồng: Bè ờs gơwèt mờ tòm ca cao gơbàn kơnàp sa tòm tàm nam sơnrờp ha là nam dơ\ 2 mơ, gam ală nam pơn jăt tai den ờ uă rơlao.

Di lah gơbàn kơnàp sa tòm den he gơtùi ngui sơnơm Condipho là sơnơm geh [ă tàm mờ kơnàp, [ồm tềng tòm jăt khà bơh hìu lơh gơs sơnơm ai.

Do là 1 bơta sơnơm kas priă, den tàng he ngui di jăt mờ khà geh ai, ba` ngui uă ir tài lơh gơbàn hoàc huơr gời mờ lơh [ơ\ tus tàm tiah kis.

- Bè jơnau yal bơh làng bol tàm xã Krông Na, kơnhoàl Buôn Đôn den tu\ do, làng bol gơtìp mờ broă là gơjrùh bơkào, ờ tơ\t plai tài mìu uă. Bè hơ\, tiến sĩ geh jơnau lơi bơto làng bol tàm broă sền gàr tòm ca cao tu\ do bè lơi lah ờ?

Tiến sĩ Trương Hồng: Mìu uă mờ lơh tòm ờ tơ\t plai den do là bơta mờ he gơtùi sền gròi, tàm hơ\ uă ngan là tàm tu\ do trồ tiah tam gơl, den trồ mìu kung tam gơl sơl.

Gơwèt mờ bơta do den he sền trồ tiah bè lơi kờ` sền gàr tòm ca cao niam, tàm hơ\ uă ngan là sền gàr plai neh tơ\t ba` ai gơjrùh tai. Bè ờs, tòm ca cao plai neh tơ\t kung gơbàn gơjrùh sơl bơh 30 tus 60% tàm bơta bè ờs.

Tu\ do, tu\ neh tơ\t plai ờ uă den he sền gàr plai hơ\ niam ba` ai gơjrùh tai. Tàm tơngai do den he pal kah, pal sùm sền gròi ală tu kòp bè `ui sơmăc mờ bơsềt lơh ồm plai.

Do là 2 bơta pràn ngan tàm kàl mìu, tàm hơ\ uă ngan là tu\ mìu uă,trồ tiah sùh uă, ờ geh tơngai.

- Ơ tiến sĩ, bơdìh mờ ală bơta bè tu, kòp lơh aniai bè hơ\, tiến sĩ geh jơnau lơi kờ` bơto tus mờ làng bol tu\ tam tòm ca cao?

Tiến sĩ Trương Hồng: Tam tòm ca cao den he sền gròi ngan 2 bơta: 1 là sơntìl. Pal rơwah ală sơntìl pràn, geh cồng nha uă, bơta niam gar mờ kuơ màng ngan là pràn sơndră mờ kòp ồm plai tài bơh bơsềt phytoxthora lơh gơbàn.

Pơn jăt tai là broă sền gàr kòp. Den làng bol pal g^t ală broă kờ` geh tàm broă sền gàr mờ sơndră mờ tu kòp.

Tòm ca cao gơtùi tam 1 bă is ha là tam bơrlu\ bal, mơya he kơlôi tàm tu\ do, he pal pơgồp bal mờ broă tam bơrlu\ bal mờ ờ uă phan tam ndai.

Mơya tu\ tam bơrlu\ tòm ca cao den ba` tam bơrlu\ mờ tòm sầu riêng ha là tiêu, tài kung ndrờm bal mờ 1 bơta bơsềt phytoxthora lơh gơbàn kòp.

Tòm ca cao gơtùi tam bơrlu\ bal mờ ờ uă tòm chi sa plai ndai, mơya pal kah ală bơta tòm mờ geh bal 1 bơta kòp geh bơsềt phytoxthora den ba` tam bal.

- Ơi, dan ưn ngài tiến sĩ!

Cau cih mờ yal tơng^t- Lơ Mu K’ Yến - Ndong Brawl