VOV4.K’ho - Ală nam pa do, tàm kơnhoàl Cư Mgar, càr Daklak, uă làng bol lơh broă sa neh khin cha bơcri priă tam [ơ Booth, cèng wơl cồng nha lơh sa uă. Bơdĩh mờ geh uă bơta kuơ pràn kơldang să jan in, [uơn prap gàr mờ pơndiang lòt ngài, bơta niam bơh sơntìl [ơ do dê là ai tơnhàu ờ di kàl pơn drờm mờ ală bơta [ơ ờs mờng, den tàng khà priă tac jơnhua ngan:

Nam 2011, hìu bơnhă mò La Thị Ấn, ơm tàm tổ dân phố Thống Nhất, thị trấn Ea Pôch, kơnhoàl Cư Mgar neh khin cha tam gơl rlau 7 sàu ù tam kơphe ai cồng nha tơnhàu ờ huan uă nàng tam [ơ Booth. Tài bơh geh sơngka sền gàr di mờ bơta chài geh pơlam, trồ tiah niam, den tàng bơh kàl tơnhàu dơ\ sơn rờp, hìu bơnhă mò dê neh geh cồng mờr 100 tơlak.

Go\ geh cồng mờ [uơn tam tai, hìu bơnhă mò neh khin cha bơcri tai priă nàng tam gơl jơh suơn kơphe rlau 1 lồ 3 sàu nàng tam [ơ Booth, ai priă jền lơh geh sùm pah nam mờr 150 tơlak. Sơntìl [ơl do tơt plai ờ di kàl pơn ndrờm mờ [ơ ờs mờng, den tàng mò Ấn mờng hòi là “[ơ tứ quý”:

“{ơ tứ quý den cồng nha tơnhàu uă rlau mờ [ơ kàl tờm, bè hìu bơnhă a` dê tam kàl tơt plai dơ\ sơn rờp neh tac geh 130 tơlak priă, ală nam tơnơ\ geh 180 tơlak. Drà kă bro ờ geh, sa tềp a` geh [ơ, a` tac uă 1 ki\ [ơ kung pal rlau 40 rbô, tài mìng he geh lơm den tàng tac mờ khà priă jơnhua uă rlau mờ [ơ kàl tờm.”

Hìu bơnhă ồng Nguyễn Cường, ơm tàm thôn 5, thị trấn Ea Pôch, kơnhoàl Cư Mgar neh tam sơntìl [ơ Booth mờr 6 nam do. Mờ bă ù mờr 2 lồ, pah nam, ồng Cường tac geh rlau 250 tơlak priă. Bơta krơi bơh [ơ Booth dê pơn drờm mờ [ơ ờs mờng là lì bơkàu bơh nhai 1 tus nhai 3 mờ tơnhàu bơh nhai 11 nam lài tus nhai 3 halà nhai 4 nam tơnơ\.

Tờm chi gơs niam tàm bơta trồ tiah ro kơn ra`, ngan là gơ kờ` ngan mờ trồ tiah tàm Tây Nguyên. Bơta chài sơngka sền gàr chi tam do den kung ờ huan kal ke sơl, mìng kờ` sền gròi tàm tơngai lì bơkàu, tơt plai den tờm chi geh ai cồng nha tơnhàu uă. Ồng Cường pà git:

“{ơ do gơ tơt plai ờ di kàl, den he ơn phơng [ồm nha mờ khà đạm 10, kali 10, lân den lơyah rlau pơgap 60%, dùl hộp den he klài gơs dùl thùng phi [ồm sùh tàm tơngai lồi nhai 6. Pơgap bơh 10 tus 15 ngai tơnơ\, [ồm wơl 1 dơ\ tai nàng dong chul gơ in lì bơkàu. Pơn jat hơ\, tu\ bơkàu neh geh chul gơ in lì den tờm chi tơt plai kàr cồng duơh, den he pơn jat tai [ồm nàng ròng plai, dong plai dờng ring.”

Ală nam pa do, bơdĩh chi tam tờm ngan là kơphe mờ tiêu, làng bol lơh broă sa Cư Mgar gam ngai sơlơ tam uă chi sa plai, tàm hơ\ geh [ơ Booth.

Ồng Phạm Quang Mười, Kuang atbồ phòng Nông nghiệp mờ Phát triển Nông thôn kơnhoàl Cư Mgar pà git, tờm [ơ Booth gơ kờ` mờ trồ tiah, ù tiah tàm kơnhoàl, den tàng hòn gơs niam ngan, ai cồng nha tơnhàu jơnhua ngan. Mờ bơta niam là ai tơnhàu ờ di kàl pơn ndrờm mờ [ơ ờs mờng mờ geh uă bơta kuơ pràn kơldang să jan in, den tàng [ơ Booth geh khà priă tac jơnhua uă rlau mờ uă [ơ ndai:

“Cồng nha lơh sa bơh mpồl [ơ gờ` dê den niam ngan, tài tàm nhai [ơ bơh càr Daklak dê đơs bal mờ kơnhoàl Cư Mgar dê đơs is, tàm tơngai ờ geh [ơ, khà priă [ơ digơlan tac tus 60 rbô tàm 1 ki\. {ơ ờ di kàl uă ngan là drơng sa ris ai ală drà kă bro dờng in bè Hà Nội, [òn dờng Hồ Chí Minh… den tàng jơnau kờ` blơi là uă ngan. Geh tu\, dilah ờ geh [ơ tàm lơgar dê tac den cau kă bro gam pal blơi [ơ bơh lơgar ndai nàng tac tàm ală siêu thị dờng.”

Jat Viện Khoa học Kỹ thuật Nông Lâm nghiệp Tây Nguyên den broă tam bơrlu\ [ơ Booth tàm suơn kơphe geh dong ală hìu bơnhă làng bol gơtùi pleh jơnau digơlan hoàc huơr tu\ mìng tam dùl bơta chi tam, lơh gơs gùng lòt pa ai ală suơn kơphe neh kra in, tơnguh priă lơh geh tàm dùl bă ù tam phan. {ơ Booth là chi tam ờ di kàl geh tu\ tơngai sơngka sền gàr mờr ndrờm mờ tờm kơphe, den tàng làng bol ờ huan roh uă tu\ tơngai sơngka sền gàr. Bơdĩh hơ\ tai, broă tam bơrlu\ [ơ Booth geh dong lơh niam trồ tiah tàm suơn chi, tơnguh khà sùh ìo mờ dong lơh ring niam tiah kis, dong tờm kơphe gơs niam rlau.

Kờ` dong kờl làng bol tam [ơ geh plai ờ di kàl geh cồng nha tàm broă lơh sa, Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường, atbồ môn Lâm nghiệp mờ tòm chi sa plai, gơwèt thuộc Viện Khoa học Kỹ thuật Nông Lâm nghiệp Tây Nguyên bơto pơlam bè broă rơwah sơntìl, ù mờ broă sơnka sền gàr tòm [ơ Booth, [ơ Reed.

-Ơ tiến sĩ, tu\ do tàm anih kă bro geh uă ngan sơntìl [ơ. Tàm Tây Nguyên den làng bol lơh broă sa pal rơwah sơntìl [ơ geh plai ờ di kàl lơi kờ` di pal?

Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường: Sơntìl [ơ Booth 7 plai ờ di kàl dum jơla bơh nhai 11 nam lài tus nhai 2 nam tơnơ\ pah nam mờ sơntìl jơla dơ\ 2 là sơntìl [ơ Reed kung dum jơla sơl, ală bơta sơntìl do ndrờm là sơntìl niam tu\ tam ờ di kàl mờ geh cồng nha tàm broă lơh sa uă.

-Ơi, dan tiến sĩ pà g^t bơta niam bơh 2 sơntìl [ơ do?

Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường: Bơta niam mờ bơta ờ niam bơh sơntìl [ơ Booth 7 den bè do: sơntìl do geh cồng nha uă ngan, di gơlan gơdờp uă tàm ală bă tiah krơi is, mờ [ơ do gơtùi kis tàm uă bă ù ờ mìng is tàm ù pơrhê bazan. Mơya, bơta ờ niam bơh sơntìl [ơ do là bơta pràn sơndră mờ tu kòp ờ geh niam. Bè kòp Phytopthora lơh rơdàng tòm, tàm rơyas; tu, sơmăc, òng măt pơrhê di gơlan sồc plai lơh plai ờ niam.

Gam gơwèt mờ [ơ Reed, tài sơntìl [ơ do geh kơlôi sơnơng lơh geh tơnơ\, den tàng tơl pràn sơndră mờ tu kòp niam; dơ\ 2, cồng nha tơnhào uă ngan, plai dềt tàm khà 1 geh uă khà priă ngan tu\ tăc mờ lơgar ndai. Tus tu\ do, bol a` ờ hềt go\ geh bơta ờ niam bơh bơta [ơ do. Bơh broă sền kờ` g^t bol a` dê, do là 2 bơta sơntìl [ơ niam ngan, den tàng làng bol iang nùs blơi cèng tam.

-Dan tiến sĩ pà g^t ờ uă broă lơh ù, tam is 1 bă kung bè tam bơrlu\ bal 2 bơta sơntìl [ơ ờ di kàl do?

Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường: Gơwèt mờ broă rơwah ù tam, lài ngan he rơwah ù den pal rơwah tàm tiah `hoa ờ gơbam dà.

Dơ\ 2, ù ờ gơbàn sràt. Broă tam tòm [ơ là pal tam rềp hờ đang măt ù, ờ di bè tòm kơphe, tài di lah tờ bơtô jrô bè tòm kơphe dê den kàl mìu tòm [ơ chơ\t tàm tòm [ơ ờ gơdờp mờ gơbam dà.

Dơ\ 3, là tàm kàl prang he pal tuh dà, tài tàm 3 nam bơh sơnrờp tam tòm [ơ kal ke ngan. Tam ơnàng den jăt mờ sơntìl, jăt broă kơlôi sơnơng bol a` dê den mờ tòm [ơ Booth 7, làng bol pal tam ơnàng bơh 6 tus 8 thơ\k, tài ntê lì ơnàng, ndrờm mờ 210 tòm tàm 1 lồ.

Gơwèt mờ [ơ Reed, ntê lì ờ ơnàng rơlao den tam ơnàng bơh 4 tus 6 thơ\k, ndrờm mờ 417 tòm tàm 1 lồ. Mìng is mờ broă tam bơrlu\ bal, den làng bol pal tam bơh 90 tus 100 tòm tàm 1 lồ ai jơh 2 bơta tòm [ơ do.

-Broă sih phơng tòm [ơ in tàm 3 nam sơnrờp bè lơi ơ tiến sĩ?

Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường: 3 nam sơnrờp he pal kah là tòm [ơ kờ` geh uă ngan phơng đạm kờ` kis mờ dờng, di lah tơngai do mờ geh phơng rơpu, kơnrồ den niam ngan. He pal sih bơh 1 tus 20 k^ tàm 1 tòm tàm tơngai do, tàm pơgăp 2 nam sih 1 dơ\, ba` sih phơng hoá học tàm tơngai do. Tài di lah sih phơng hoá học den lơh sràt ù, lơh ờ niam tus mờ tơngai pơn jăt tai. Ù gơtìp sràt den tu\ he sih phơng lơh phơng ờ lề, mờ phơng ờ lề den lơh gơrềng ờ niam uă ngan tus mờ cồng nha bal mờ khà geh.

-Broă sơnka sền gàr bè lơi kờ` tòm [ơ lì bơkào tơ\t plai ơ tiến sĩ?

Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường: Tàm mùl màl, tòm [ơ geh tam tàm ù pơrhê bazan den mhar dờng ngan. Mờ bè hơ\, jăt tàm tu\ he rơwah phơng kờ` sih tòm [ơ in. He pal lơh kloh suơn mờ broă koh ntê ờ pràn, lời rơha ntê tàm tòm.

Tơnơ\ mờ hơ\ pal sih ờ uă ngan 2 dơ\ phơng lân tòm [ơ in. a` lam sồr làng bol sih phơng lan Văn Điển, tài phơng do geh tơrdih bơh lu\ vôi, tòm [ơ geh canxi bơtơl tai. Lài mờ tu\ sih phơng lân, he pal sih 1 dơ\ phơng đạm.

Di lah tam 1 bă ù tòm [ơ lơm den gơtùi sih, di lah tam bơrlu\ bal den he pal [ồm bơh nha. Tàm drà kă bro tu\ do, geh uă ngan bơta phơng, anih lơh gơs phơng neh cih tềng bơdìh [ào loh làng bloh. Bè ờs, gơwèt mờ khàr 0,25 lít den he klài pơgăp 3 thùng 200 lít, he [ồm uă tàm tòm [ơ in.

Tàm 1 lồ 200 tòm den kờ` geh bơh 4 tus 6 thùng là tơl. Broă gơdờp bơh broă [ồm phơng lân là kờ` tòm [ơ ờ căt ntê tai mờ gơlam cồng lì bơkào. Gơwèt mờ broă tam 1 bă ù, khà phơng lân pal sih bơh 0,5 tus 0,7 k^ tàm 1 tòm 1 dơ\ sih, tơnơ\ mờ di pơgăp 20 ngai den sih tai 1 khà phơng ndrờm bal sơl.

-Tàm tơngai tòm [ơ lì bơkào, tơ\t plai, pal kah bơta lơi mờ broă sền gàr bè lơi ơ tiến sĩ?

Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường: Tu\ tòm [ơ gam tàm tơngai lì bơkào, bu\t bơkào den he ba` tuh dà, ba` sih phơng kờ` bơkào lì bè ờs. Tơnơ\ mờ tu\ bơkào neh lì jơh mờ go\ geh plai dềt, he sih phơng NPK 8-16 dùl dơ\, mờ pơgồp bal [ồm canxi-boor tàm tòm. He gơtùi blơi bơh ală hìu tăc sơnơm sền gàr phan tam, tơngu me bơh broă [ồm là kờ` sơndră mờ gơjrùh plai. He pal [ồm bơh 2 tus 3 dơ\ pah dơ\ [ồm ngài bơh 15 tus 20 ngai; do là ală broă lơh tòm pal geh lơh. Mờ tàm tơngai do, he pal kah tu\ plai [ơ neh ndrờm mờ plai ca` den tơmù sih phơng đạm mờ pal tơnguh broă sih phơng lân. Mờ tàm tơngai mờr tơnhào, he ba` sih phơng kali, tài lơh gơbàn rơdàng plai.

-Ơi, dan ưn ngài tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường uă ngan!

                                                                              Cau cih mờ yal tơnggit K’Duẩn