VOV4.K’ho - Tam pa wơl kơphe là broă lơh geh pơn jờng ngan kờ` mut ngui sơntìl pa, mut ngui ală bơta gơguh jak chài lơh broă tàm broă lơh sa, bơh hơ\ dong tơnguh cồng nha lơh geh, bơta niam mờ tơnguh bơta pràn jak tàm pơr lòng bơh kơphe Việt Nam dê tàm drà kă bro dunia. Jat rơndap broă bơh tu\ do tus nam 2020, 4 càr tam uă kơphe là Dak Lak, Lâm Đồng, Dak Nông Gia Lai geh tam pa wơl mờr 70 rbô lồ. Mơya tu\ do, uă ngan làng bol gam kui kuơ ngan tàm broă rơndap lơh, bơta chài tam pa wơl kơphe. Kờ` làng bol mờ gơp bơyô git tai bè bơta do, ngai do, Tiến sĩ Trương Hồng, kuang jat jơng atbồ anih kơlôi sơnơng bơta chài lơh sa suơn sre brê bơnơm Tây Nguyên geh tơngkah làng bol mờ gơp bơyô in ờ uă bơta chài tàm broă tam pa wơl kơphe:

Ơ ồng, broă tam pa wơl kơphe geh bơta kuơ bè lơi tàm broă tơnguh cồng nha tơnhàu mờ bơta niam kơphe dê.

Tiến sĩ Trương Hồng: Bè neh git, den sơntìl kơphe lài do ờ huan niam. Cồng nha tơnhàu dilah sơngka sền gàr niam kung mìng geh 3 tấn. Tu\ do, bol he tam pa wơl den do là bơta [uơn nàng bol he tam gơl ngui sơntìl niam. Sơntìl do tu\ bol he mut ngui ringbal ală broă lơh jak chài den cồng nha tơnhàu digơlan geh 5 tấn, mờ bè hơ\ cồng nha lơh sa gơguh uă rlau. Bulah tam pa wơl kơphe là bơta lòng mơya kung là bơta [uơn nàng bol he lơh geh cồng nha mờ bơta niam uă tu\ ala suơn kơphe ai cồng nha tơnhàu ờ huan uă he dê.

Bè hơ\ den tu\ lơi làng bol pal tam pa wơl kơphe he dê.

Tiến sĩ Trương Hồng: Tờm kơphe tam tàm Tây Nguyên den neh bơh jo\ ngan, uă ngan là bơh ală nam 1980 tus tu\ do, den tàng sền bal bă kơphe neh kra ngai sơlơ gơguh uă. Tu\ suơn kơphe neh kra cồng nha tơnhàu lơyah, pơgap 1 tấn mờ gùl jo\ jòng tàm uă nam sùm, den pal tam pa wơl. Tài cồng nha tơnhàu lơyah bè hơ\ den cồng nha lơh geh ờ uă.

Tu\ kờ` tam pa wơl kơphe làng bol pal kah ală bơta lơi?

Tiến sĩ Trương Hồng: Tu\ kờ` tam pa wơl kơphe den àng bol pal kah ală bơta bè tơnơ\ do: Lài ngan, đal git suơn kơphe tam pa he dê lài mờ tu\ kơl sang gơtìp kòp làh ờ. Do là bơta kuơ màng ngan. Dilah ờ geh kòp den bol he gơtùi tam pa mơ. Dilah geh kòp den bol he pal sền suơn chi gơtìp kòp lơh aniai uă halà dimơ. Dilah dimơ den tam tàm pơdar 1 nam, kòp lơh aniai uă den tàm pơdar 2 nam mờ do là broă pal mut lơh. Dơ\ 2 là tu\ tam pa làng bol pal kah rơ wah sơntìl niam. Tu\ do, geh ờ uă sơntìl geh gah lơh broă sa mờ bơtàu tơnguh bòn lơgar dà lơgar dờp là sơntìl ai cồng nha tơnhàu uă mờ geh bơta niam. Tơnơ\ mờ tu\ tam, làng bol pal ơn phơng ringbal mờ dipal jat jơnau pơlam tàm broă tam pa. Tàm hơ\ pal kah là ơn phơng hữu cơ. Dilah geh priă jền den ơn 1 nam 1 dơ\ geh dong tờm kơphe hòn mờ gơs niam rlau.

Bè hơ\ ồng gơtùi đơs loh rlau tai bè broă lơh niam ù tàm broă tam pa wơl kơphe geh mut lơh bè lơi?

Tiến sĩ Trương Hồng: Broă lơh niam ù tàm broă tam pa kơphe den làng bol pal kah ală bơta tơnơ\ do: Tu\ đal git suơn kơphe pal tam pa wơl, tơnơ\ mờ tu\ jơh tơnhàu den dus sang mơ, hơ\ sồng lơ òr ù nàng khòm tơr gùm rơyas mờ ìs ù. Tài tơngai ìs ù sơlơ jo\ den sơlơ niam. Tu\ ìs ù bè hơ\ den àng mat tơngai sòl lơh duh ù, gơtùi gơ sơt jơh tap tu luh tàm ù, den tàng lơh tờmu jơnau pơhìn gơbàn kòp ồm rơyas tờm kơphe tơnơ\ do. Pơnjat hơ\ bol he pal rơ sìh vôi tàm jơh bă ù, tơmù khà sràt bơh ù dê, tơnơ\ hơ\ den dilah lài mờ tu\ tam pa wơl suơn ờ geh kòp, bol he gơtùi tờ trồm jrô, tơnơ\ hơ\ ơn è phan ròng neh jơn glòm, phơng lân nàng tam pa tàm nhai 5, nhai 6. Dilah suơn chi geh kòp, gơ jat bè khà kòp lơh aniai den bol he pal tàm pơdar mờ ală bơta khoah rơbài halà ală bơta chi tam ndai nàng tu\ bol he pa tơnhàu phan tam mờ tu\ tam tàm pơdar bè hơ\ den ală khà jơngkah bơh phan tam bol he gơtùi bồr wơl tàm ù dong tơnguh khà hữu cơ tàm ù, bè hơ\ den ù niam rlau, pơgồp bơnah dong tờm kơphe hòn mờ gơs niam tơnơ\ do.

Tơnơ\ mờ tu\ ù geh lơh niam den broă rơ wah sơntìl geh kuơ bè lơi mờ làng bol pal kah bơta lơi tu\ rơ wah sơntìl ơ ồng?

Tiến sĩ Trương Hồng: Sơntìl là bơta kuơ màng geh gơ rềng tus mờ chi tam jo\ ngai đơs bal, tàm hơ\ geh tờm kơphe. Dilah rơ wah sơntìl niam den tơnơ\ do bol he geh tơnhàu mờ bơta niam uă. Den tàng tu\ tam pa, làng bol pah kah, tu\ do bol he geh ală broă lơh dong kờl sơntìl kơphe ai làng bol in tam pa bơh ròt mpồl lơh broă Vicofa dê, hơ\ là mpồl kơphe ka kau Việt Nam, pah nam khi kung dong kờl sơntìl TRS1, do là sơntìl tam mờ gar ai cồng nha tơnhàu mờ bơta niam uă. Dơ\ 2 là bơh mpồl tam klac anih kơlôi sơnơng bơta chài lơh sa suơn sre brê bơnơm Tây Nguyên dê mờ mpồl lơh sa kă bro Nestle, gah do den khi dong kờl pơgap 50%, ai 50% den làng bol pal tă priă blơi. Tu\ làng bol ờ gơtùi dờp 2 bơta sơntìl do, den tu\ lòt blơi sơntìl, làng bol pal kah là tus ală anih lơh gơlik sơntìl jat jơnau cih kơrnuat boh lam dê. Ai bè khà sơntìl, den geh anih lơh gơlik loh làng, mờ bơta kuơ màng tu\ blơi sơntìl là pal rơ wah tờm sơntìl hòn pràn, ờ gơtìp kòp lơh aniai, do là 1 tàm ală bơta geh gơ rềng nàng tam pa kơphe geh cồng nha.

Bè hơ\ ơ ồng, ală sơntìl kơphe lơi neh geh dờp mờ geh tac. Làng bol gơtùi jòi blơi ală sơntìl do tềng lơi?

Tiến sĩ Trương Hồng: Tu\ do geh 9 sơntìl kơphe Robusta geh gah lơh broă sa mờ bơtàu tơnguh [òn lơgar dà lơgar dờp là TR4, TR5, TR6, TR7, TR8, TR9, TR11, TR12, TR13 mờ TRS1, là sơntìl pa geh bơkiar bơh uă bơta. Ală sơntìl do, làng bol gơtùi gơtùi lùp anih kơlôi sơnơng bơta chài lơh sa suơn sre brê bơnơm Tây Nguyên, halà anih tờm sơntìl chi tam di Gah lơh broă sa mờ bơtàu tơnguh [òn lơgar càr, [òn dờng. Do là 2 mpồl geh dà lơgar dong kờl ai lơh gơlik, kă bro sơntìl chi tam, gam wơl là ală anih ndai, làng bol pal kah tu\ lòt blơi sơntìl den pal lùp là khi neh geh anih lơh broă geh gơnoar ai lơh gơlik mờ kă bro sơntìl làh hềt, dilah ờ den sơntìl hơ\ digơlan ờ niam.

Ơ ồng, broă sơngka sền gàr suơn kơphe tàm tơngai tam pa geh bơta lơi krơi pơn drờm mờ broă tam pa bè ờs làh ờ, mờ bol he pal kah bơta lơi/

Tiến sĩ Trương Hồng: Sơngka sền gàr suơn kơphe ờ krơi uă pơn drờm mờ tam pa, mơya geh ờ uă bơta làng bol pal kah, hơ\ là: 1 là khòm rơyas tu\ rồ ù den pal khòm kloh, pal rơ sìh mờ vôi, ngan là ơn phơng è phan ròng neh jơm glòm tờm kơphe in mờ dilah geh priă jền den he blơi tai ờ uă chế phẩm sinh học nàng ơn, geh bơta kuơ sơndră mờ ală bơta kòp tu sa aniai tàm ù bè Tricodema, Bocdomonat, pơn yơu bol he ơn uă è phan ròng neh jơm glòm lài mờ tu\ tam. Mờ ală nam tơnơ\ kung ơn phơng è phan ròng tơl làm. Phơng hoá học den tàm tơngai sơn rờp digơlan bol he ờ duh pal ơn uă bè ờs mờ bol he pal tơnguh khà phơng hữu cơ. Bơta do dong ù niam rlau mờ kuơ màng tơnguh khà jơi phan kis tàm ù, geh kuơ tus bơta hòn gơs bơh tờm chi dê.

Ưn ngài ồng uă ngan.

                                                 Cau cih mờ yal tơngit K’ Duẩn.