VOV4.K’ho - Tơngai do, gam tàm nhai mìu, uă suơn kơphe bơh làng bol lơh broă sa dê gam gơlik geh bơta jrùh plai bơnung mơya ờ hềt geh broă lơh kơryan, lơh aniai uă ngan tus cồng nha tơnhàu mờ bơta niam bơh suơn chi dê. Do là bơta ờ suk bal bơh uă làng bol tam kơphe dê: 

Suơn kơphe bơh bi Kiều Trang ơm tàm [òn Tiến Cường, ntum Quảng Tiến, kơnhoàl Cư\ M’gar neh tơnhàu tus 18 kàl. Mơya, nhai mìu nam lơi suơn kơphe bi dê kung gơlik geh bơta jrùh plai bơnung mờ tus tu\ do bi kung ờ hềt git lơh bè lơi nàng kơryan. Bi Trang pà git, cau lơi bơto bè lơi den bi ndrờm lơh jat, bi neh mut lơh uă broă lơh, bơh tam gơl phơng tuh tus ngui sơnơm hoá học mơya bơta do kung ờ jơh sơl: “ Bồ nhai mìu neh ơn phơng bloh gơ ya ờ git bè lơi pah tu\ tus nhai mìu den gơtìp jrùh plai. Nđờ nam lài he ờ hềt, lòt hờ anih tac phan, khi pơlam bè lơi den he lơh jat bè hơ\. Geh cau den đơs là ờ tơl phơng, geh cau den đơs là tài ù ờ tơl bơta do, ờ tơl bơta ne”.

Ơm tàm [òn bal, suơn kơphe bơh ồng Kiều Tre dê kung gơlik geh bơta bè do sơl. Ồng pà git: “ A` ờ git bè lơi mờ kơphe gơtìp jrùh plai. Dilah sùm gơbàn jrùh plai bè do den ngan làng bol kal ke ngan, ờ git pal lơh bè lơi, den tu\ do kơp kờ` ală cau jak chài jòi git jơnau lơh gơbàn.”

Bi Phạm Thanh Nhàn ơm tàm [òn Tiến Cường pà git, ờ mìng gơlik geh bơta jrùh plai, tàm nhai mìu, suơn kơphe gam gơtìp uă bơta bơ sềt kòp lơh aniai. Làng bol lơh kơphe tàm tiah do neh mut lơh uă broă lơh mơya kung ờ geh cồng nha. Bi Nhàn kơp kờ` geh ală kỹ sư lơh sa suơn sre jòi geh broă lơh nàng dong cau tam kơphe rơcang sơndră kòp tu sa aniai, lơh niam wơl suơn chi: “ Tàm nhai mìu tờm kơphe sùm gơbàn kòp bè kòp sec sa nha, bơ sềt phồng lơh aniai. Sùm den pah nam, a` ơn phơng hữu cơ tàm bồ nhai mìu, tu\ do iat ờ uă cau sồr tàm nhai mìu kung pal ơn tai phơng hữu cơ ala phơng vô cơ. Bè hơ\ dan lùp cau jak chài, ơn bè hơ\ di làh ờ.”

Bơta kơphe jrùh plai gơlik geh uă ngan tàm uă suơn kơphe, ờ mìng tàm Daklak mờ gam tàm Lâm Đồng, Daknông, Gialai…lơh uă cau lơh broă sa ngòt cồng nha tơnhàu kơphe kàl tus digơlan gơmù. Bulah ờ hềt geh khà kờp ngan ngồn bè bă kơphe tàm Tây Nguyên gơtìp jrùh plai mơya jat jơnau đơs bơh uă cau tam kơphe dê, khà jrùh plai gơ lơh bè uă rlau mờ ală nam lài.

Jat jơnau đơs bơh Viện Khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên, geh uă jơnau lơh kơphe gơ jrùh plai, digơlan tài tờm kơphe, tơt uă ir plai, pal jrùh dimơ nàng ròng plai, halà jrùh plai tài kòp tu sa aniai, halà ờ tơl phơng. Bơh lòt sền tàm ală suơn kơphe tàm Daklak, jơnau gơ jrùh plai uă ngan là tài ờ tơl phơng, ơn phơng ờ ring. Dùl jơnau tai lơh gơbàn bơta jrùh plai tàm tờm kơphe là tài tơngai tờm chi lì bơkàu gơtìp trồ prang dờng soat dà jo\ jòng sùm bơh bồ sơnam tus lồi nhai 6. Do là bơta [uơn ngan nàng kòp tu sa aniai gơguh uă. Mơya tus tơngai tơt plai den tờm kơphe pơnjat tai gơbàn mìu lơh plai bơnung [uơn gơtìp bơ sềt jù lơh aniia tềng buai mờ jrùh. Den tàng kờ` tơmù dimơ bơta jrùh plai, pal ơn phơng tơl làm mờ tam pà àng mattơngai sòl dipal mờ bơta dờng pràn tờm chi dê, nàng tờm chi ờ mìng ròng plai niam, mờ gam lơh gơs tơl khà ntê pràn kơldang nam tơnơ\ in.

Tơngai tàm  gùl nhai mìu kung la tơngai dờng pràn ngan bơh kơphe,  kơphe geh gơ cat pràn bè  dờng tờm, mờ  dờng plai. Kung tàm tơngai tu\ do,  gơlik geh bơta gơ jrùh plai bơnung tàm ờ ua\ suơn kơphe geh lơh làng bol ờ suk ngan tài gơ geh lơh aniai tus kơphe geh mờ plai bơh kơphe tàm nam tơnơ\. Tềng đap ala\ bơta ờ suk mờ geh dong bơsong geh ala\ bơta  ờ suk bơh làng bol cau tam kơphe, cau ai tơnggit jơnau đơs neh geh dơ\  tam tìp mờ lùp jơnau tus mờ thạc sĩ lơh broa\ sa suơn sre Đào Hữu Hiền, Viện khoa học  kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên.

-Ơ ồng bơh tài gơlik geh gơ jrùh plai kơphe tàm tơngai tam gùl nhai mìu?

Thạc sĩ Đào Hữu Hiền:  Dilah tuh phơng ờ di pal pơlam  gơ geh gơbàn gơ jrùh plai hala gơbàn bơh kòp, tu sa aniai gơlik geh, hala sras nsồp geh lơh aniai kơphe gơbàn gơ jrùh plai. Mờ bol he pal kah, tàm gùl nhai mìu, dilah plai neh dờng den tu\ do gơbàn gơ jrùh plai la bơh gơbàn is chi dê,  phơng gơ ròngplai ờ ring hala bơh gơbàn ờ niam bơh phơng tàm kơphe, dilah ngkum plai geh ua\ ir plai den gơ geh gơ jrùh bà. Hala dilah tuh phơng ờ tơl ala\ bơta  vi lượng bè Bo, Magie, Silic den kung geh lơh gơbàn gơ jrùh plai.

-Bè thạc sĩ pa  yal,  dùl tàm ala\ bơta geh lơh gơ jrùh plai la bơh ờ ring tuh phơng ờ hềt di pal. Den pal ngui ala\ bơta phơng lơi nàng geh lơh niam bơta tuh phơng tus suơn kơphe in?

Thạc sĩ Đào Hữu Hiền: Geh ala\ bơta phơng mìng ngui dùl bơta phơng lơm,  tàm hơ phơng mìngd dùl lơm geh phơng SA, Ure, phơng kali. Dơ\ 2 tai  he ờ tuh  phơng mìng dùl bơta lơm, den he tuh  phơng bal NPK. Tu\ tuh phơng NPK tàm nhai prang hala nhai mìu drờm geh tam pà gơs 3 dơ\, mờ ngan ngồn, kờ` pal sền gròi tus bơta ờ  tơl bơh trung, vi lượng den pal  rwah ala\ bơta phơng neh geh tac tàm drà ka\ bro geh tơl ala\ bơta den tàm suơn kơphe geh cồng nha rlau. Tu\ do tàm drà ka\ bro geh ua\ bơta phơng ngan, bè mpồl lơh phơng sih Bình Điền lơh geh phơng  16-8-16S, geh tai bal bơta phơng vi lượng la Bo, hala  bơta phơng 16-7-13S, geh ngui bơta Magie mờ Silic mờ geh bal ala\ bơta trung lượng geh dong suơn kơphe  tam geh cồng nha mờ niam.

-Khà phơng tuh nđờ la tơl tus suơn kơphe tàm tơngai do, ơ thạc sĩ?

Thạc sĩ Đào Hữu Hiền:  Bè ờs bol  a` geh  yal lài,  phơng NPK den làng bol pal tuh khà phơng bơh 1 tấn 8 tus 2 tấn mơ gùl, 2 tấn  poh tàm dùl lồ mờ ngan ngồn la gơ jat bơta  geh cồng nha bơh suơn kơphe mờ geh tuh phơng di pal. Mờ bol a` kung geh đơs mờ làng bol, pal ngui 3 dơ\ tàm tu\ bồ nhai mìu, tam gùl nhai mìu mờ lồi nhai mìu nàng geh tuh phơng di pal.

-Bơta chài tuh phơng kơphe in tàm tơngai do den pal geh lơh jat ala\ bơta lơi ơ thạc sĩ?

            Thạc sĩ Đào Hữu Hiền: Lài mờ tu\ tuh phơng, làng bol  he  pal kùai jơh tap nha, Tuh phơng pal tuh rềp mờ tờm mờ tuh phơng jat gơ lì ntê dê. Kờ` geh cồng nha tuh phơng jơnhua, tơngguh bơta gơ sa phơng den broa\ jơh tuh phơng he pal bồr ù  mo, pleh gơbàn gơ dô phơng, hala gơ pơrdô phơng den tàng lơh chi tam ờ tơl phơng.

-Ơi,  dan ưn ngài thạc sĩ neh tam pà bơta mờng sơng ka sền gàr suơn kơphe bal mờ làng bol cau tam kơphe.

          Cau cih mờ yal tơnggit K’ Duẩn mờ K’ Brọp