VOV4.K’ho - Sơrlèt gan tơngai prang duh jo\ jòng, mut tàm nhai mìu kung là tu\ mờ tờm tiêu [uơn ngan gơtìp aniai tài ală bơta kòp, tu sa. Gơwèt mờ ală suơn chi neh geh ală tềl tơnggo\ bơ tờp kòp bơh lài hơ\ den broă rơcang sơndră sơlơ lơh làng bol sền gròi uă ngan: 

             Mò Nguyễn Thị Lan, ơm tàm [òn Hiệp Thành, ntum Quảng Hiệp, kơnhoàl Cư Mgar, càr Daklak geh 5 sàu tiêu gam tàm tơngai tơnhàu. Mơya tơngai rềp ndo, suơn tiêu gơlik geh bơta pàl nha, ờ uă tờm tiêu gơbàn rơ croan mờ chơt hời rơhời. Ngan là tàm nhai prang pa do, bơta do sơlơ kơnjơ\ rlau. Tu\ do bulah neh sơn đờm nhai mìu mơya uă tờm tiêu kung ờ hềt gơs tơlir wơl, mò ờ suk là dilah bơta do pơnjat tai gơlik geh den kàl tơnhàu tus do, suơn chi digơlan tơnhàu ờ geh jat bè bơta kơp kờ`. Mò Lan đơs: “ A` geh jơnau lùp là tu\ do bơta kòp do gơ lơh pàl nha bè do, chơt mhar, chơt lơỳai bè do den he ngui sơnơm lơi nàng làng bol lơh broă sa in git broă rơcang sơndră bơh tàm bồ nhai mìu. Tu\ do suơn tiêu gơ neh gơbàn bè do den [ồm sơ nơm lơi nàng gơtùi cat cồng, tơt plai. Bal mờ hơ\, tờm tiêu cat nha den geh sras lơi kò `ồm bềng tơn tềng đah đơm nha dê.”

             Kung bè hìu nhă mò Lan, hìu nhă ồng Bùi Tấn Chánh, ơm tàm [òn Hiệp Thành, ntum Quảng Hiệp, kơnhoàl Cư Mgar tam tiêu bơh ală nam 2000. Bulah geh uă nam tam mờ sơngka sền gàr tiêu, mơya nam lài, ồng kung gơtìp roh mờr 300 `jrong tiêu tài kòp chơt mhar, chơt lơỳai. Bulah neh mut lơh ală broă lơh rơcang sơndră jat jơnau pơlam, ồng kung ngòt khà `jrong tiêu gam wơl tàm bă ù mờr 1 lồ mờ gùl bơh hìu nhă dê digơlan kung bơ tờp kòp, ờ gơtùi dong kờl. Ồng đơs: “ Bè a` tu\ do suơn chi gơtìp kòp chơt mhar chơt lơyaì bè do den ngan là pal sang jơh, tu\ do bè tờm tiêu gam hòn gơs bè ờs, kờ` rơcang sơndră kòp chơt mhar chơt lơỳai den he pal [ồm ală bơta sơnơm lơi nàng rơcang sơndră lài mờ nhai mìu, tàm nhai mìu mờ lồi nhai mìu.”

               Ai geh mờng chài bơh bă suơn chi gơtìp chơt mờr gùl tài ơn phơng ờ di mờ bơta pơlam, bồ nhai mìu nam do, bi Lê Doãn Huy, ơm tàm [òn Ea Mdhar 2, ntum Ea Nuôl, kơnhoàl Buôn Đôn neh tam gơl ngui phơng è phan ròng nàng ơn suơn chi in, ala mìng ơn phơng hoá học bè lài do. Bi kơp kờ`, mờ bơta sơngka sền gàr do den suơn chi geh gơs niam mờ ai cồng nha tơnhàu uă rlau tàm kàl tus. Bi đơs: “ Suơn tiêu dờng a` dê tu\ tam den geh dùl tơngai ơn ală bơta phơng bơh ală mpồl lơh sa kă bro dê, blơi rê ngui dùl tơngai den bơh sơn rờp go\ geh cồng nha, mơya tơnơ\ hơ\ den gơ lơh aniai tus rơyas, pa do tiêu hơ\sồng tơnhàu den neh gơtìp chơt mờr 500 `jrong, tu\ do den a` neh git mờng chài, a` ờ mìng ơn phơng hoá học, dùl nam mìng ơn dùl dơ\ nàng gơ in lì bơkàu, gam wơl den a` ơn phơng è phan ròng, ai è kơn rồ neh jơm lề, ơn tềng tờm tàm bồ nhai mìu, tu\ jơm den ơn tai bơsềt Trichoderma nàng gơtùi rơcang sơndră bơsềt lơh gơbàn kòp.”

           Bè bol a` geh yal,  bơta gơbàn tu sa aniai geh lơh aniai ua\ ngan tus bơta  dờng pràn mờ  gơtùi lì bơkàu tơt plai bơh tiêu, ngan la tu\ geh mut tàm nhài mìu, la tu\ tơngai tiêu gơ mòn geh  bơkàu mờ tơt  plai. Nàng dong làng bol cau tam tiêu geh tai git wa\ bè rcang sơndra\ ờ ua\ bơta tu sa aniai tềng tờm tiêu bồ nhai mìu,  cau ai tơnggit jơnau đơs Việt Nam neh geh dơ\ lùp jơnau mờ tiến sĩ Phan Việt Hà atbồ cơldu\ lơh broa\ rơndap broa\ khoa học  mờ  lơh broa\ bal dunia, Viện khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên.  

            -Ơi, ơ tiến sĩ Phan Việt Hà, mut tàm nhai mìu,  den tiêu gơ bàn ala\ bơta tu sa lơi aniai?

           Tiến sĩ Phan Việt Hà: Tu\ do neh  mut tàm nhai mìu, sơnđờm geh ala\ dơ\ mìu rah bồ sơnam mờ geh bal ala\ dơ\ gơbàn tơngai duh. Do ngan la bơta gơlik geh ala\ bơta tu sa aniai tiêu. Tu\ tơngai tu\ do den  tiêu gam tàm tơngai lơh gơ mòn gơs bơkàu,  cat gơs bưkàu, rcang lì bơkàu, tơt plai. Bol he pal kah tus ua\  bơta lơh aniai tus mờ tiêu. Tàm nhai mìu den geh ala\ bơta kòp hala  bơsềt kòp gơbàn ua\, tàm hơ\ geh kòp ồm tờm,  ồm nha, lơh nha gơbàn  tep rtèl jù, kòp mhar chơt hala chơt lơyaì la ala\ kòn ngòt rngơt ngan tus mờ tiêu. Mờ tu sa aniai den bol he kung pal kah tus 2 bơta bơh sơnrờp ngan mờ gơ geh lơh aniai bơkàu mờ ala\  sơnyùr bơkàu mờr lì, hơ\ la sras nsồp mờ nhui geh gơ pờ đar kra\ hala gam sơnđan la nhui chi kal tài gơ geh rùp bè chi kal.

            -Ơi ơ tiến sĩ, bè hơ\ lơh mbè lơi nàng làng bol git geh ala\ bơta tu saniai do gơbàn geh tàm suơn tiêu?

           Tiến sĩ Phan Việt Hà: Mờ kòp ồm den sùm geh mìu ua\ den  he geh go\ tềng nha gơlik geh  ala\ tềl  jù,  hơ\ la bơta ai go\ ngan kòp ồm. Mờ sras nsồp hala nhui, nhui gơ pờ đar kra\ den bol he bươn ngan go\ bol gơ deh tap, mờ nhui den geh tap tềng tờm, nha. Bol he sền nền geh go\  nhui tàm suơn. Ai sras nsòp den gơ geh ơm pồn tàm nha hala ala\ sơnyùr nha, sơryùr plai. Bol he pal sền gròi suơn sùm nàng geh broa\ lơh rcang sơndra\ gờ`, ờ go\ di lời neh gơbàn rlau ir.

            -Ơi ơ tiến sĩ, bè hơ\, tu\ git go\ bơta tu sa aniai bè pa yal den làng bol cau tam tiêu gơtùi bơsong bè lơi?

         Tiến sĩ Phan Việt Hà: Tàm bồ nhai mìu den ờ mìng geh kòp ồm mờ gam geh kòp bơh bơsềt kòp lơh aniai. Bol he gơtùi ngui ala\ sơnơm bồm  jơh bơsềt kòp niam ngan tàm tiêu bè sơnơm Ridomin Gold hala Ali S. Mờ bơsềt kòp den bol he pal bồm jơh mờ suơn tài bơsềt kòp gơ tờp mhar ngan. Mờ sras nsồp hala tap bơh nhui den  he gơtùi ngui sơnơm tu mờng ngui. Tus tềng anih tac sơnơm sền gàr phan tam lùp ala\ bơta sơnơm bồm  sras, nhui hala ala\ bơta sơnơm tu  pràn ngan nàng bồm. Tu\ bồm sơnơm den làng bol pal kah bồm nền tàm ala\ sơryùr, bè tu\ neh plai den sras buơn ngan mut  pồn tàm plai, den tàng he pal bồm nền. Mờ kàl lì bơkàu den pal bồm sơnơm tàm bùi mho neh mriềt nàng ba` lời gơbàn aniai tus broa\ lì bơkàu, tơt plai bơh tiêu.

           -Bè tàm jơnau đơs gơl hờ bồ dê,  den làng bol cau tam tiêu kung ờ suk ngan bè kòp chơt mhar, chơt lơ ỳai tàm nhai mìu. Bè hơ\,  mờ kòp do den làng bol  pal geh broa\ rcang sơndra\  mbè lơi?

          Tiến sĩ Phan Việt Hà: Mờ kòp chơt mhar, chơt lơỳai la dùl bơta geh lơh aniai dờng ngan tus mờ broa\ tam geh tiêu tàm Việt Nam mờ geh tu\ la tàm dunia. Tus tu\ do,  kòp chơt mhar gam ờ hềt geh broa\ lơh  nàng jơh kòp mờ kòp  do. Mờ 2 bơta kòp do den bol he pal geh  bal dùl bơta sơng ka sền gàr tiêu pràn mờ tơl pràn  sơndra\ geh  mờ  kòp do. Gah khoa học kung neh tơlik geh ala\ broa\ lơh gah ai go\ trơ gùm bal nàng bol he kah tus lơh geh suơn tiêu pràn, sơndra\  wơl mờ kòp chơt mhar, chơt lơyaì.

           Broa\ lơh bơh sơnrờp, bol he pal ka la lơh kloh suơn tiêu niam ngan rlau jơh  kờ` pleh kòp bơtờp hala lơh geh bơta kòp gơbàn hala gơ gam  gơ lời. Dơ\ 2, mờ suơn tiêu den broa\ kờ` ngan  rlau jơh la ba` lời gơ kờ` dà la bơta kờ` ngan rlau jơh. Bol he ba` lời dà gơ kờ` tàm   tờm tiêu, mờ ba` lời dà tàm tiêu do gơ hòr tus tàm tiêu ndai. Dơ\ 3 tai la bol he  pal tuh phơng di pal ngan mờ drờm bal ngan, tàm hơ\ geh dong lài  rlau jơh la ngui phơng hữu cơ tài phơng hữu  cơ geh lơh chi tam pràn ngan rlau jơh, dong geh lơh niam ù nàng chi tam  sa phơng  ròng chi niam ngan rlau jơh.

           Bal mờ hơ\, tu\ do,  bol a` geh  đơs lài mờ làng bol la pal ngui chế phẩm sinh học,  tàm hơ\ geh ala\ bơta bơsềt dra\ wơl bơsềt kòp hala ala\ phan kis geh kuơ. Bè Trichoderma hala Celdomonas, hơ\ la ala\ bơta mờ gah khoa học neh sền sơnơng, gơ geh gơ dờp niam dra\ wơl mờ ala\ bơta  bơsềt kòp hala ala\ phan kis lơh aniai, bè tu lah hala sras tàm ù. Hơ\ kung la ala\ bơta tu\ geh tuh tàm ù den geh pơgồp lơh phan dra\ wơl mờ lơh tơmù bơta gơbàn bơh bơsềt kòp, tu luh hala  bơta gơbàn ua\ bơh sras tàm ù.

          -Ơi, dan ưn ngài tiến sĩ ua\ ngan bè  dơ\ ho jơnau lùp do.