VOV4.K’ho - Tiêu là tờm chi tam tiah duh sùh ìo geh khà priă tăc mờ lơgar ndai uă ngan, cèng wơl priă cồng uă uă ngan ai cau lơh broă sa in. Tiêu geh tam tàm uă ù tiah tàm lơgar, tàm hơ\, Tây Nguyên là tiah geh bơta pràn nàng bơtàu tơnguh. Mơya, bơta geh ngan tàm ală nam do, tiêu kung gam ờ hềt ngan ngồn ơm kơ\ tàm kơnhoàl ù tiah do, jơnau uă ngan là tài bơh làng bol lơh broă sa ờ hềt gi\t wa\ ngan ngồn ală bơta chài tam phan jat gùng dà kơ\ kơl jăp mờ jo\ jòng:

Ală nam rềp ndo, tiêu tàm Tây Nguyên sùm geh gơguh tai bè bă ù, cồng nha lơh geh mờ tiêu lơh geh. Mìng kờp is bơh bồ nam 2015 tus tu\ do, ală càr Tây Nguyên neh tam pa tai gi\t nđờ rbô lồ tiêu. Bă tiêu gơguh uă ur ar ngan, bal mờ broă tam ờ geh bơta kơ\ kơl jăp lơh uă hìu cau lơh broă sa pal ko\ng mờ ală bơta tu kòp lơh aniai, uă sươn tiêu mìng tàm dùl tu\ tơngai ờ jo\ gơtìp chơ\t jơh tài bơh kòp lơh aniai. Mờ bè hơ\, geh cau gơ gơs pas sơm kơnờm bơh tờm tiêu mơya kung geh ờ dùl êt nă cau lơh broă sa gơ ơm tàm rài kis gơbàn jơgloh r[ah wơl tài bơh tờm tiêu.

Kung bè bàr pe nă cau lơh broă sa ndai sơl tàm [òn lơgar, tài bơh ờ hềt gi\t wa\ ngan ngồn bơta chài tam mờ sơngka sền gàr, den tàng tiêu bơh hìu bơnhă ồng Nguyễn Hữu Hà, kis tàm ntum Liên Hà, kơnhoàl Lâm Hà, càr Lâm Đồng croăn ờ băt dờng, sươn tiêu gam gơtìp bơtờp ală bơta tu kòp lơh aniai. Ồng Nguyễn Hữu Hà, đơs: “Jat khà priă tàm drà tu\ do khà priă tiêu gơ jơnhoa den tàng làng bol bol a` sơnđờm tam gơl tam tờm tiêu do. Bulah kung jòi lùp sơl dùl êt bè bơta kòp chơ\t mhar chơ\t lơyaì bơh tờm tiêu dê, mơya kung ờ hềt chài mờ gi\t wa\ ngan ngồn”.

Tiêu là tờm chi tam bơh sơn rờp geh tam bơh mbur chi brê tiah duh sùh ìo den tàng mìng kờn dùl ết àng tơngai sòl lơm, den tàng bè hơ\ kờn pal geh chi kìng tơngai lơh mbur nhhơm sùm. Chi lơh mbur kìng tơngai gơlơh bè dùl nơm măy tàm pơnring dong lơh geh bơkàu mờ geh plai ai tờm tiêu in. Bal mờ hơ\, bă ù tam tiêu pal là tiah gàr bơta sùh ìo niam tàm kàl prang, gơ pơrdô dà niam tàm kàl mìu, mơya tu\ do kung gam geh sơl ờ dùl êt nă cau tam tiêu tàm Tây Nguyên gơlơh ờ go\ sền dờng màng wơl tàm jơnau kuơmàng do. Den tàng bè hơ\, uă bă tiêu tàm Tây Nguyên ờ geh chi kìng tơngai lơh mbur, geh tu\ là geh hìu gam tam tai tàm ală bă ù thòng lơyah, [ươn gơbam dà mờ bơ sềt geh uă ngan, aniai uă ngan tus cồng nha tam phan.

Kung bè uă cau lơh broă sa ndai tàm [òn drà Ea Drang, kơnhoàl Ea H’leo, càr Daklak dê, tơnơ\ uă nam gơtìp bòl glar ngan tài bơh sươn tiêu sùm gơtìp kòp lơh aniai, ồng Trần Xuân Phương, kis tàm [òn 9, [òn drà Ea Drang neh jơh nùs ngan lùp bơsram bơta mờng chài, gi\t wa\ bơta chài tam phan mờ broă chài rơcang sơndră ală bơta kòp lơh aniai, den tàng sươn tiêu bơh hìu bơnhă ồng dê neh ờ gam gơtìp bơtờp tai kòp, kis dờng niam ngan den tàng cồng nha lơh sa neh lơh geh uă ngan. Jat ồng Phương yal, bal mờ bơta pal gi\t wa\ ngan ngồn ală bơta chài kuơmàng tàm broă tam phan mờ ngui ală bơta phơng tuh ndrờm bal, dipal, ồng Lý gam ngui tai ờs mờng ală bơta chế phẩm sinh học ờ khih jơlai, bè sơnơm điều hoà sinh trưởng RIC10WP lời ai tờm tiêu in, kơnờm bè hơ\ mờ cồng nha lơh sa ngai sơlơ geh sùm rlau. Ồng Trần Xuân Phương, đơs: “Lài do, hìu bơnhă a` bal mờ làng bol tàm do tam tờm tiêu là kal ke ngan, kòp lơh aniai gơbàn sùm, ngan là kòp chơ\t mhar, chơ\t lơyaì. Bơh ngai ngui tai sơnơm sinh học tàm nam pa do, den neh sền go\ geh cồng rlau uă ngan. Bè rơyas tiêu hòn uă tai, chi tơlir rlau mờ kis dờng pràn rlau, ngui sơnơm do den phan wìn kis geh kuơ gơ ờ gơtìp chơ\t mờ lơh niam rài nđiơm gơs wơl ù in”.

Ờ mìng hìu bơnhă ồng Phương lơm gời mờ tu\ do uă hìu cau lơh broă sa tàm tiah Tây Nguyên neh rơhời đòm jat ală broă lơh sền gàr phan tam mờ ală bơta chế phẩm sinh học ờ khih jơlai tàm broă tam tờm tiêu, mờ jơnau kờn wèt tus dùl tiah tam tiêu kơ\ kơl jăp mờ jo\ jòng sùm. Bơta geh ngan ai go\, jơh ală sươn tiêu ngui mờ đòm jat di broă lơh sa, ngui tai ală chế phẩm sinh học ờ khih jơlai ndrờm kis dờng niam ngan, kơryan geh ală bơta kòp lơh aniai, ngan là jơnau pàl nha, gơjrùh plai mờ ồm rơyas. Đơs bè bơta do, ồng Đỗ Trọng Hoàng, cau mờng chài dong pơlam bơta chài lơh broă sa sươn sre, đơs: “Tàm broă tam tiêu geh uă ngan tu kòp lơh aniai, mờ tàm ală nam rềp ndo den kòp mờ tu lơh aniai là uă ngan, tàm hơ\, kòp chơ\t mhar là 2 bơta kòp gam gơbàn uă ngan tàm Tây Nguyên. Mờ jơnau lơh gơlik kòp chơ\t mhar chơ\t lơyaì uă ngan là tài tài bơh `ui nsồp lơh aniai halà tu luh lơh aniai bơnah kuơmàng hơ\ là rơyas, bơh hơ\ den bơ sềt gơ sa rơyas mờ lơh ồm rơyas. Nàng kơryan bơta do, den làng bol pal đòm jat di ngan ngồn bơta chài tam phan, dùl broă lơh pơgồp bal niam, bơh tam di bơta kis dờng bơh tờm tiêu dê, pơrdô dà, ơn phơng dipal tus dùl broă sơm mờ kơryan `ui nsồp, gơ sơ\t tu luh”.  

 Tây Nguyên gam tàm nggùl kàl mìu, den tàng cau tam tiêu tàm Tây Nguyên pal kah bơta lơi tàm broă sền gàr, sơnka kờ` pleh mờ ală bơta kòp lơh aniai? Jơnau bơto sồr tơnơ\ do bơh ồng Nguyễn Văn Chương, lơh broă tàm gah bơto pơlam broă lơh sa suơn sre neh đơs tus mờ ală broă lơh geh kuơ, dong kờl làng bol tam phan ring niam mờ geh 1 kàl tơnhào uă.

Ồng Nguyễn Văn Chương: Tiêu là phan ngui sa niam, geh khà priă tăc mờ lơgar bơdìh uă ngan, cèng wơl GDP dà lơgar Việt Nam in uă ngan. Bơta kuơ bơh tòm tiêu uă bè hơ\, den tàng, làng bol neh tam uă phan tam do, mơya ờ sền gròi nền nòn sơntìl jrang tiêu, ală broă tam jrang tiêu mờ sền gàr jrang tiêu bè lơi. Mờ jrang tiêu tàm kàl mìu do, làng bol ngui mơ sơnơm điều hoà sinh trưởng jrang tiêu in kờ` dong kờl rơyas căt uă mờ pràn, sơndră mờ broă gơbam dà mờ ờ tơl phơng. Tàm broă lơh bơh đah sền gàr phan tam ai tơl^k bơto sồr ală đah lơh broă sền gàr phan tam ală càr in den ngui sơnơm điều hoà sinh trưởng ai jrang tiêu in den làng bol geh tơmù kòp chơ\t mhar mờ kòp chơ\t lơyài.

 Broă sih phơng tàm kàl mìu den làng bol pal kah bơta lơi ơ ồng?

Ồng Nguyễn Văn Chương: Mờ kàl mìu, làng bol ba` sih uă ală bơta phơng lơi geh uă đạm mờ mìng sih ờ uă. Bè kơphe den he sih 3 dơ\, mơya mờ tiêu den pal sih bơh 4 tus 5 dơ\, mờ tơmù broă jì, po\ tềng gùt dar jrang tiêu, pleh mờ broă gơbàn di lơh sồt rơyas tiêu. Tài di lah tu\p di rơyas jrang tiêu mờ ală rơyas dờng, rơyas dềt den lơh jrang tiêu gơbàn chơ\t lơyài.

 Tàm tơngai pa do, tài gơrềng bơh ală dơ\ mìu càl dờng bơh dà lềng đah măt tơngai l^k gơl^k geh, tàm ală càr Tây Nguyên geh ală dơ\ mìu dờng, mờ mìu jo\. Bè hơ\, làng bol pal lơh bè lơi kờ` sền gàr suơn tiêu tềng đăp mờ trồ tiah gơbàn ni sơna bè hơ\?

Ồng Nguyễn Văn Chương: Kờ` sền gàr, sơnka suơn tiêu tàm kàl mìu niam, lài ngan là làng bol lơh bè lơi sơndră mờ gơbam dà, hơ\ là jrang tiêu ờ gơtùi gơbam tàm dà. Dơ\ 2 tai là yuh dà mhar. Dơ\ 3 là pal lơh ram rơyas jrang tiêu in, bồr ù jăt gah jrang tiêu in `hoa di mơ, ba` lời rơyas tiêu gơbam tàm dà jo\ ngai. Dơ\ 4 là a` bơto sồr làng bol pal ngui ală phan sinh học kờ` sơndră mờ broă gơl^k geh tu luh, lơh bè lơi kờ` jrang tiêu pràn sơndră mờ bơta tam gơl bơh trồ tiah dê.

 Ơi, ưn ngài ồng!