VOV4.K’ho - Tu\ do, uă suơn kơphe tàm càr Daklak gam mut tàm tơngai tơt plai. Mơya, tài trồ tiah gơlik geh ni sơna neh lơh uă suơn kơphe làng bol dê [uơn ngan gơtìp kòp tu sa aniai, ngan là `ui `sồp:

~ui `sồp là dùl tàm ală bơta lơh aniai ngòt rơngơt ngan tus mờ tờm kơphe, kal ke ngan gơtùi rơcang sơndră. ~ui sồp digơlan lơh gơmù cồng nha tơnhàu kơphe bơh 40 tus 60%, lơh aniai bè lơh sa cau tam phan in. Jat ală cau jak chài, `ui `sồp sùm lơh aniai uă tàm ală suơn kơphe pa dờng rlau mờ kơphe tàm tơngai tơnhàu. ~ui `sồp sùm kis tơr gùm lơh aniai tàm uă bơnah bè tờk bơnung, cồng `srum bơkàu, `srum plai, tờm kơphe… ~ui `sồp lơh aniai ntê, plai mờ broă cit jồp dà plai kơphe, lơh plai bơnung ờ gơtùi dờng. Dilah kơn jơ\, sùm gơlik geh dùl tap kơmbuh jù gòm jơh plai, nha mờ ntê, lơh gờmu bơta pràn dờp àng mattơngai sòl bơh tờm chi dê, lơh plai jrùh, ro, geh tu\ lơh ro ntê, chơt tờm. Thạc sĩ Trương Văn Cao, atbồ anih sền gàr phan tam kơnhoàl Krông Pach, càr Daklak pà git: “ Gơwèt mờ tờm kơphe den geh uă bơta kòp tu sa aniai. Mơya kuơ màng tàm nhai prang do, den `ui `sồp lơh aniai tờm kơphe uă ngan, tềng ntê, tờm, nha mờ đơm ù den digơlan mut lơh aniai rơyas tờm kơphe. Bồ nhai prang den bol he go\ geh rah rài tàm ờ uă tờm, tơnơ\ hơ\ gơ rề tus nha, `srum plai mờ ntê. ~ui `sồp lơh aniai mờ broă cit tàm nha mờ tàm `srum plai. Dilah gơ cit tềng nha, den lơh nha gơbàn croan, ro mờ jrùh. Dilah cit tàm `srum plai den gơ loh ro plai. Tàm nhai prang `ui `sồp geh tàm ù uă ngan, gơ tap, diah kòn uă ngan.”

Jat jơnau pơlam bơh ală cau jak chài dê, kờ` rơcang sơndră `ui `sồp geh cồng nha, bơta sơn rờp mờ cau tam kơphe pal sền gròi hơ\ là mut lơh broă sơngka sền gàr niam, sùm lòt sền suơn, jì kloh suơn chi. Ngan là tàm tơngai tơnơ\ tơnhàu. Broă koh ntê suơn kơphe in lơh bè lời nàng gơ in ha pah là kuơ màng ngan. Broă do geh dong tơmù dimơ tiah ơm kis bơh `ui `sồp dê. Kung jat jơnau pơlam bơh ală cau jak chài dê, bulah là dùl bơta chi tam lơi, broă ơn tơl ală bơta phơng geh dong chi tam pràn, jai sơndră mờ kòp tu sa aniai. Tờm kơphe kung bè hơ\ sơl. Tơnơ\ tơngai tơnhàu, tờm chi gơbàn ờ sô, lì bơkàu gờ` tài aniai bơh trồ tiah, den tàng, broă ơn phơng dipal geh dong chi tam rơcang sơndră niam mờ kòp tu sa aniai. Thạc sĩ Trương Văn Cao tơngkah: “ Gơwèt mờ nhai prang, là nhai mờ tờm kơphe lì bơkàu nàng tơt plai, den tàng khà phơng ơn làng bol pal kah, là bol he mìng ngui dùl bơta phơng dimơ. Bè phơng hoá học bol he gơtùi ơn phơng geh khà đạm ờ uă bè phơng SA. Bol he ơn mờ khà 200 ki\ tàm dùl lồ. Phơng SA bơdìh mờ khà đạm bơ tơl chi tam in tàm nhai prang den gơ gam geh khà lưu huỳnh tai. Bơdìh mờ phơng hoá học, den làng bol gơtùi ơn ờ uă bơta phơng hữu cơ vi sinh dà, geh khà hữu cơ lơyah dimơ. Bơdìh phơng hữu cơ gam geh phơng vi lượng, gơtùi dong tờm kơphe pràn wơl, tơnguh bơta pràn kờn plai niam rlau.”

Bơdìh bơta sền gròi khà ơn phơng dipal, den broă ngui ală bơta phan kis geh is nàng rơcang sơndră `ui `sồp kung là dùl tàm ală broă lơh geh cau jak chài gah lơh sa suơn sre sồr mut lơh. Ală bơta phan kis geh is gơtùi rơcang sơndră `ui sồp bè òng, ală phan bè lơmô, ờ mìng gơtùi kơryan `ui `sồp mờ gam sền gàr tiah ơm kis tai. Mơya, tu\ `ui `sồp geh uă ir den broă rơcang sơndră mờ broă lơh hoá học pal geh mut lơh mơ, ngan là tàm tơngai bè tu\ do. Thạc sĩ Trương Văn Cao pơlam: “ Tu\ bol he sền go\ geh uă, den bol he gơtùi ngui ờ uă bơta sơnơm mờ tu\ bol he ngui sơnơm hoá học den bol he ngui ờ uă bơta sơnơm gơ jồp tàm dơlan nàng [ồm, tu\ [ồm bol he pal lơh jat kơrnuat 4 di mờ tu\ [ồm sơnơm bol he klài di khà. Tu\ [ồm, dilah `ui ơm tàm `srum plai, den bol he tơmut ding [ồm tàm `srum plai pơgồp bal mờ tơnơ\ mờ tu\ [ồm dà bol he ràu kloh mờ đềs, tu\ neh ra` den bol he ai ding [ồm tơn tềng `srum plai halà ntê, tiah geh `ui `sồp. Dilah `ui ơm tềng tờm, den bol he klài sơnơm [ồm tơn tềng tờn. gơ wèt mờ `ui `sồp tu\ gơguh uă mpồl den kal ke kơryan rlau, den bol he gơtùi [ồm bơh 2 tus 3 dơ\, pah dơ\ jo\ bơh 10 tus 14 ngai, den gơtùi tơmù dimơ `ui gơlik geh uă.”

Bơdìh ală broă sinh học mờ hoá học den broă lơh ờ ngui ală bơta sơnơm halà phan kis geh is kung geh làng bol mut ngui, kờ` wèt tus rài lơh sa suơn sre kloh niam. Broă lơh do tàm broă rơcang sơndră `ui bè tơnơ\ do: hur nhu\ nàng kơryan bơta gơguh uă `ui, lơh pơng gàr kơryan halà kơt che nàng pleh bơta bơtờp `ui dê, jùt ràu kloh niam phan ngui lơh suơn, kơryan `ui gơ rề uă, ờ tam ală bơta chi tam là tiah kis bơh `ui `sồp dê rềp suơn kơphe, [ồm suơn mờ ală ding dà pràn nàng pơr dô `ui `sồp. Ală broă lơh do geh lơh `ui ờ gơ rề uă, [uơn làng bol in tàm broă đal git tờm chi gơ sơt `ui.

Gơtùi đơs tu\ do khà priă kơphe gam gơmù lơyah den tàng uă cau ờ huan kờ` sơngka sền gàr kơphe. Mơya, kơphe kung gam là chi tam tờm ngan cèng wơl khà phan tơlik tac hờ lơgar cau dờng ngan càr Daklak in. Nàng tam kơphe kơ\ kơljap, pleh jat broă lơh tam chi tam jat khà priă, làng bol pal sùm sòp suơn, mut lơh niam ală broă lơh sơngka sền gàr dipal, rơcang sơndră kòp tu sa aniai di tu\, di sơnơm, pơgồp bơnah cèng wơl priă jền lơh geh kơ\ jơljap, wèt tus rài lơh sa suơn sre kơ\ kơljap.

                                                                Cau cih mờ yal tơngit K’ Duẩn.