VOV4.K’ho - Pa do, tàm Daklak geh bơyai lơh pơrjum ‘’Bơtàu tơnguh gah lơh kơphe Việt Nam gơ jat bal mờ tam gơl trồ tiah mờ mut gơ rờm bal dunia’’. Ală cau khoa học, cau atbồ, mpồl lơh sa kă bro mờ làng bol lơh broă sa neh bơyai bè bơta geh ngan mờ ai tơlik ală broă lơh bơh gah lơh kơphe dê tềng đap bơta tam gơl trồ tiah mờ đơs lài bơta tam gơl bơh drà kă bro kơphe dê:

Jat ồng Hà Công Tuấn, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp mờ Phát triển Nông thôn, bơh nam 1975 tus tu\ do, gah lơh kơphe Việt Nam neh bơtàu tơnguh pràn ngan bè cồng nha tơnhàu, bă ù tam mờ khà lơh geh. Tus nam 2016, bă kơphe gùt lơgar là rlau 643 rbô lồ, cồng nha tơnhàu mờr 24 tạ tàm 1 lồ, di khà lơh geh uă bơh dunia dê. Nam 2016, Việt Nam neh tac hờ lơgar ndai mờr 1 tơlak 800 rbô tấn kơphe, mờ priă lơh geh rlau 3 tơmàn 360 tơlak đôlar Mỹ. Việt Nam gơs là lơgar tam, tac kơphe hờ lơgar ndai ơm dơ\ 2 dunia mờ ơm dơ\ 1 dunia bè broă lơh gơlik, tac hờ lơgar ndai kơphe Robusta. Bulah bè hơ\, broă bơtàu tơnguh mhar, ờ kơljap neh lơh broă lơh gơlik kơphe sùm pơhìn uă bơta aniai. Ồng Hà Công Tuấn pà git: ‘’Tềng đap jơnau kờ` bơtàu tơnguh kơ\ kơljap den gah lơh kơphe bol he dê gam ơm tềng đap ală jơnau pơhìn bơtàu tơnguh ờ kơ\ kơljap. Bơta tàm pơr lòng ờ uă, khà lơh geh ờ hềt uă mờ ndrờm bè gơ wèt tàm bơta tam pà bơh bơdìh ròt bơta kuơ gah lơh kơphe dê bơh broă tam, blơi, lơh gơlik, prap gàr, tac ờ hềt tam klac krà` cê’’.

Tàm pơrjum, uă jơnau đơs bơh ală cau jak chài, cau khoa học, cau atbồ kung đơs uă bè broă lơh tam, sơng ka sền gàr, tơnhàu, lơh gơlik mờ tac kơphe hờ lơgar ndai tàm bơta tam gơl trồ tiah mờ mut gơ rờm bal dunia. Phó Gíao sư, Tiến sĩ Trương Hồng, Viện Khoa học Nông lâm nghiệp Tây Nguyên đơs là: ‘’Bè Khoa học công nghệ den kuơ màng ngan rlau jơh là bol he pal geh sơntìl. Lơh bè lơi nàng bol he geh sơntìl gơ jai kong mờ tam gơl trồ tiah bè jai kong mờ trồ prang dờng soat dà, jai rơcang sơndră kòp tu sa aniai, sơntìl ai cồng nha tơnhàu uă, geh bơta niam uă. Bal mờ hơ\ bol he pal mut ngui ringbal ală broă lơh kỹ thuật ndai bè tam bơrlu\, ngui công nghệ [ồm dà tềm pềr, sền gròi kòp tu sa aniai… ală broă lơh hơ\ geh dog bol he tam kơphe jai kong mờ tam gơl trồ tiah’’.

Ală jơnau đơs kung đơs tờm bè broă kơlôi sơnơng, rề ơnàng drà kă bro, hòi jà cau bơcri priă mờ anih tac kơphe hờ lơgar ndai… Bơh hơ\, dong gah lơh kơphe Việt Nam đơs bal mờ tàm Tây Nguyên đơs is bơtàu tơnguh kơ\ kơljap. Ồng Lương Văn Tự, Chủ tịch Hiệp hội kơphe ca cao Việt Nam geh jơnau sồr: ‘’Tu\ bol he mut gơ rờm bal dunia den tàm pơr lòng tàm gah lơh kơphe là pràn ngan, bol he ờ mìng geh ală mpồl lơh sa kă bro kơphe Việt Nam tàm pơr lòng mờ gơp, mờ ală mpồl lơh sa kă bro dunia geh bơta pràn niam rlau mờ bol he uă ngan bè priă bơcri, bè drà kă bro, den tàng tàm broă mut gơ rờm bal den bol he pal pờ mpồng nàng khi in pờ mpồng drà kă bro bol he in, hơ\ là bơta lòng dờng ngan mờ bol he pal bơsong’’.

Pơrjum dơ\ do gam tơlik jơnau đơs pơyua kờ` tơnguh git wă, sền sơwì bơta geh ngan bơh gah lơh kơphe dê tàm bơta tam gơl trồ tiah mờ đơs lài tam gơl bơh drà kă bro tàm lơgar mờ lơgar ndai dê; cribơyai broă lơh ringbal rlau, brồ guh bơta rơcang lài, bơceh pa bơh ală cau khoa học, cau atbồ, ală mpồl lơh sa kă bro mờ ală hìu nhă lơh broă sa. Bal mờ hơ\, dà lơgar pơnjat tai kơlôi sơnơng nàng lơh sir ală cơ chế, chính sách gơtùi mut ngui ngan ngồn nàng bơtàu tơnguh gah lơh kơphe kơ\ kơljap.

Bơta gơ tam gơl bơh trồ tiah tus mờ gah lơh broa\ suơn sre đơs bal,  mờ gah lơh kơphe  đơs is slơ ngai slơ go\ loh ngan.  Bơta lơh geh ua\ ngan  làng bol  cau lơh sa suơn sre sền gròi la tu\ do lơh mbè lơi nàng  kơryan lơyah ngan ala\ hoàc hươr bơh  gơ tam gơl trồ tiah lơh aniai. Tiến sĩ Trương Hồng, Viện  khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên geh tơng kah ờ ua\ bơta kỹ thuật sơng ka sền gàr kơphe tềng gơbàn aniai bơh tam gơl trồ tiah tu\ do.

            -Ơ tiến sĩ,  tam gơl trồ tiah tu\ do geh gơbàn aniai tus tam kơphe tàm Tây Nguyên mbè lơi?

            Tiến sĩ Trương Hồng: Gơbàn  aniai tam gơl trồ tiah geh gơbàn aniai tus tam kơphe tàm ờ ua\ bơta krơi is bè tơnơ\ do: Lài jơh la gơ geh lơh prang slơ ngai slơ gơbàn aniai rlau. Dơ\ 2 la geh gơbàn aniai tus cồng nha kơphe geh mờ khà niam bơh kơphe mờ lơh tơngguh pria\ bơcri lơh sa, bè pria\ blơi xăng zờu tuh dà,  bơta bơcri bè bơta atbồ tu sa aniai. Tàm  2, 3 nam rềp do, bơh gơbàn aniai bơh tam gơl trồ tiah den ờ ua\ bơta tu sa aniai pa gơbàn bè: nhui sơmac, mo\ cuh plai aniai kơphe...Jơh ala\  bơta hơ\ geh gơbàn aniai ngan tus cồng nha geh bơh kơphe tàm Tây Nguyên đơs bal, Daklak đơs is.

            -Ơi, bè hơ\,  bol he geh ala\ broa\ lơh lơi nàng geh tơmù ala\ bơta gơbàn aniai do ơ tiến sĩ?

            Tiến sĩ Trương Hồng: Bol a` geh đơs tus ala\ broa\ lơh kỹ thuật ua\ rlau tài geh gơ rềng tus cau tam kơphe. Lài jơh bol he geh ngui ala\ sơntìl kơphe plai ua\, sa\ gar niam, di pal  mờ trồ tiah, ù tiah dê, gơ rềng tus bơta ngui khà dà. Pơnyơu bè ala\ sơntìl kơphe dum di mơ hala dum bì bè TR4, TR5, TR6 ngui tam tàm tiah ờ hoan tơl dà, mờ ala\ sơntìl TR8, TR9 bol he gơtùi tam tàm ala\ tiah geh  tơl dà ua\ rlau. Mờ ala\ ù tiah ờ geh dà, den ala\ sơntìl kơphe dum bì geh dong bol he tơnhàu geh   plai kơphe tàm nhai prang neh tus di bơh 1 tus 2 nhai. Tu\ do,  jat bè ờs den trồ tiah tu\ do bươn tus bơta is, pơr mờ kơphe he geh sa\ rlau.  Bal mờ hơ\,  tu\ tam  sơntìl kơphe dum bì den bol he gơtùi tơmù geh dùl dơ\ tuh dà, geh tơmù geh pria\ tuh lơh sa mờ ngan la geh ngui khà dà geh cồng nha rlau tàm bơta trồ tiah tam gơl bè do.

            -Ơi ơ tiến sĩ,  broa\ rwah sơntìl do mìng geh ngui tus mờ suơn kơphe tam pa wơl hala tam tàm ù pa. Bè hơ\,  mờ ala\ suơn kơphe neh plai den bol he pal lơh mbè lơi?

            Tiến sĩ Trương Hồng: Bol a` geh đơs lài mờ làng bol la tàm bơta bè tu\ do den tàng pal lơh li sa chi tam tàm suơn kơphe mờ ala\ bơta  chi tam bơrlu\ bal, chi sa plai tac yòm bè: Sầu Riêng, bơ, tiêu...Bulah bè hơ\,  làng bol pal kah tam bơrlu\ bal mờ bơta cah ngài di pal den bol he hơ\ sồng tơnhàu geh ala\ phan tam tus 2 bơta chi tam. Mờ plai bơ hala sầu riêng, den bol he gơtùi tam di 80 tờm tus 90 tờm tàm dùl lồ ù  neh tam kơphe. Ala\ cồng nha sền sơnơng bơh bol a` dê ai go\ dilah tam  bơrlu\ bal tờm chi sa plai tàm sươn kơphe den geh tai pria\ jền  gơguh bơh 50-60% pơndrờm mờ tam mìng dùl bơta chi tam, dong cau lơh broa\ sa geh tai pria\ jền lơh sa kơljap bơh sùm geh phan tac tàm drà ka\ bro. Ngan la mờ ala\ suơn kơphe geh tam bơrlu\ bal den bơta trồ tiah tàm suơn geh niam rlau, dong  chi tam kis pràn rlau mờ geh tơnjo\  tơngau tuh dà,  dong tềm pềr geh dơ\ tuh dà êt rlau mờ ngui dà tuh geh  cồng nha rlau.

            -Bơdĩh mờ sơntìl,  tam bơrlu\ ala\ bơta chi tam tàm suơn kơphe den bol he kờ` sền gròi tus bơta lơi kờ` tơmù  lơyah ngan ala\ bơta gơbàn aniai bơh trồ tiah?

            Tiến sĩ Trương Hồng: Bol he gơtùi geh ngui ờ ua\ bơta kỹ thuật ndai gơ geh gơ dong kờl bal, bè geh ngui broa\ lơh atbồ chi tam trơ gùm bal kơphe in, hơ\ la geh ngui sơntìl kơphe niam,  kis pràn nàng tơngguh bơta sơndra\ prang, tu sa, dơ\ 2 la tam bơrlu\ bal, tuh phơng  kờ` pal di pal, tuh dà bơh broa\ lơh ding dà tềm pềr,  geh lơh bal atbồ tu sa aniai bơh broa\ trơ gùm bal. Jơh ala\ broa\ lơh do, bol he pal geh ngui broa\ lơh dơle\\ bal den cèng geh cồng nha jơnhua, mờ di lah geh ngui broa\ lơh dềt rah rài den cồng nha cèng wơl ờ jơnhua.

            -Ơi,  ưn ngài tiến sĩ ua\ ngan.

                                 Cau cih mờ yal tơnggit K’Duẩn mờ K’ Brọp