VOV4.K’ho - Tơngai lài, Jơnau Hìu sơnơm chi tam dờp geh uă ngan jơnau lùp gơrềng tus bơta chài tam mờ sền gàr tờm tiêu tàm kàl mìu. Do là tơngai tờm tiêu gơtìp uă tu kòp lơh aniai bè tờm tiêu croă`, băt dờng, chơ\t dùl ròt, gơjrùh ntê plai, gơjrùh plai kơnròm…

Tơnơ\ do, kỹ sư Trần Đỗ Hoàng lơh broă tàm Tập đoàn Lộc Trời geh hơ ală jơnau lùp bơh làng bol lơh broă sa dê.

Ồng Y Lâm Mlô, kis tàm xã Cuôr Đăng, kơnhoàl Cư\ Mgar, càr Dak Lak lùp:

            - Bè sươn tiêu hìu bơnhă a` dê, tu\ do tiêu bàr pe tờm kung gơtìp sơl kòp thán thư mờ ồm rơyas. Sền go\ tờm tiêu geh bơta gơ tơngo\ gơtìp kòp, a` kung neh lòt blơi sơl sơnơm, tu\ do kung neh ờ huan gơtìp uă sơl.

Tu\ do, a` kơ\p kờ` cau mờng chài bơto pơlam a` in ha là yal bè bơta chài sền gàr tiêu nàng sươn tiêu kis dờng gơ in niam rơlao.

Kỹ sư Trần Đỗ Hoàng: “A` dan hơ jơnau lùp bơh ồng Y Lâm Mlô dê, kòp thán thư là mat sơnđan bal nàng đơs bè ală bơta kòp lơh aniai tài bơh bơsềt Colletotrichum. Bơsềt do lơh aniai tàm uă ngan chi tam, bè: tiêu, kơphê, điều… Kòp lơh aniai uă tàm tu\ trồ tiah kàl mìu sùh iò.

Den tàng bè hơ\, nàng kơryan kòp do, den bol he kờ` pal lơh bè do: Lài ngan là he lời sươn in ha pah, di lah tam mờ jrong tiêu kis den pal koh klah ntê chi tàm tơngai kàl mìu. Mờ tu\ ơn phơng den kờ` pal ơn lài phơng rơpu kơnrồ.

Tu\ gơtìp kòp, den bol he pal ngui ală bơta sơnơm geh tơl pràn kơryan uă kòp krơi is. Pơnyơu bè sơnơm Amistar Top halà sơnơm Til Super nàng [ồm. Tu\ [ồm sơnơm, he pal kah là [ồm ring bal mờ [ồm êt ngan rơlao jơh là bơh 3 dơ\, pah dơ\ ngài mờ lài pơgăp 7 ngai.

Dơ\ 2 là jơnau bè ồm rơyas. Tu\ tờm tiêu geh jơnau gơtìp chơ\t mờ bol he tu\ tờ nàng sền den sền go\ rơyas gơtìp ồm, den tu\ do là kòp neh lơh aniai tàm tơngai jo\ jòng ngan. Kòp ồm rơyas tàm tờm tiêu tu\ do uă ngan là tài bơh bơsềt Phitopthora lơh aniai. Bơsềt do lơh bơtờp bơh dà.

Den tàng bè hơ\, broă lơh nàng kơryan kòp do là bol he pal tờ sang jơh ală chi gơtìp ồm rơyas lik bơdìh sươn, tơnơ\ hơ\ rơsìh vôi tềng hơ\. Mờ nàng rơcang sơndră kòp sươn tiêu in den bol he kờ` pal lời sươn ha pah, ờ gơtìp gơ bam dà mờ ngui sơnơm nàng kơryan.

Tu\ do, nàng rơcang sơndră kòp ồm rơyas tàm tờm tiêu den bol he gơtùi ngui pơgồp bal đah 2 bơta sơnơm là insuran, pơgồp bal mờ bơsềt Trico ĐHCT (hơ\ là Đại học Cần Thơ). 2 bơta sơnơm do gơtùi klài bơrlu\ bal nàng tuh tềng sươn tiêu.

Di lah sươn geh 1 tờm gơtìp ồm rơyas den bol he pal dus sơbì mờ tuh sơnơm do tàm jơh ală tờm chi gam wơl nàng sền gàr ai bơsềt in ờ lơh aniai tai”.

- Pơn jat tai là jơnau lùp bơh mò H’Djiêng Bdap dê, kis tàm xã Dray Bhăng, kơnhoàl Cư\ Kui`, càr Dak Lak:

-Sền gàr tiêu kal ke ngan, tam tiêu pah tu\ tus kàl prang là gơtìp chơ\t, ờ gi\t tài bơh lơi sơl mờ gơ nisơna chơ\t is tờm. Sền go\ cau dê ơn phơng do phơng ne, pih sơnơm do sơnơm ne, a` kung đòm jat sơl. Lòt lùp cau ràng sơnơm, khi đơs là pih sơnơm do, pih sơnơm ne, a` blơi rê pih hơ\ sồng [ồm sơl mơya ờ go\ kuơ sơl, tiêu kung gam gơtìp chơ\t sơl.

Kỹ sư Trần Đỗ Hoàng: “A` dan hơ jơnau lùp bơh mò H’ Djiêng Bdap dê bè do. ~chi gơlơh geh jơnau tờm tiêu tus kàl prang là chơ\t dùl ròt, jơnau là bè do: Tu\ do, bàr pe bơta bơsềt kòp lơh aniai tờm tiêu bè bơsềt Phitopthora den gơ jat tàm anih lơh aniai krơi is mờ tờm tiêu digơlan gơtìp chơ\t tơn halà tơnơ\ hơ\ tus kàl prang den hơ\ sồng chơ\t.

Ờs mờng, den tu\ mờ bơsềt neh lơh aniai tàm ngko rơyas den gơ geh lơh kơryan gùng lòt đah bơnah hơđang tờm tiêu dê bal mờ bơnah rơyas tềng đah hơđơm, den tàng tiêu digơlan gơtìp chơ\t mhar ngan, digơlan tàm pơgăp bàr pe poh.

Mơya, tu\ bơsềt lơh aniai tàm ală bơnah ndai bơh tờm tiêu dê, ngan là tu\ lơh aniai tàm bơnah rơyas me, den di gơlan là ờ gơtìp chơ\t mhar tơn, tài bơh kung gam sơl dùl êt rơyas gơ jun phơng, dà ia ai tờm tiêu in.  

Mơya, tus kàl prang, den khà rơyas gam kis dùl êt ngan ờ gam jai nàng jun phơng, dà ia tai, tu\ hơ\ tờm tiêu den hơ\ sồng chơ\t.

Bè hơ\, nàng kơryan kòp tiêu chơ\t den kờ` pal kah là bơsềt tu\ lơi tàm ù kung geh lơm, jơnau là bol he pal rơcang sơndră lài là kuơmàng ngan.

Lài ngan, là pal bơsong broă gơbam dà. Tờm tiêu kờ` pal tam tàm tiah jơnhoa ngan rlau jơh tàm sươn, hơ\ là tam tiêu bol he pal bơ\t àr mờ lơh ală rbòng dà nàng pơrdô dà, ờ go\ di lời gơkờn dà tàm sươn tiêu tu\ geh mìu.

Dơ\ 2 là bol he pal ngui phơng rơpu kơnrồ, bè: è sur, è rềt, pal jơm gơ in lề ngan, tơnơ\ hơ\ sồng cèng ơn tờm tiêu in.

Broă kuơ màng ngan rlau jơh là kờ` pal tơ\p pơrgu\c te\ ală tờm tiêu chơ\t tàm sươn tài bơh do là jơnau tờm lơh gơbàn kòp.

Lồi du\t, bol he hơ\ sồng ngui tus broă lơh là ngui sơnơm. Den bol he pal kah là, pal ngui sơnơm bơh bồ kàl mìu tơn.

Làng bol gơtùi ngui jat bè a` neh bơto pơlam, hơ\ là ngui 1 yô sơnơm insuran- mờng kơryan kòp chơ\t mhar mờ dùl bơta sơnơm sinh học là trico ĐHCT mờng kơryan kòp chơ\t lơyaì.

Ờs mờng, tu\ ngui sơnơm, den bol he klài 3 kơldung sơnơm insuran tàm 2 thùng phi dà 200 li\t, ai sơnơm trico ĐHCT mìng kờ` 1 kơldung nggùl ki\ klài tàm dùl thùng phi, klài ring bal, tuh ring bal tàm tơl tờm bơh 2- 3 l^t.

Bol he lơh wơl bè hơ\ pah nam 3 dơ\: bồ kàl mìu, gùl kàl mìu mờ lồi kàl mìu. Pah dơ\ den gơ jat tàm bơta he geh, bol he gơtùi lơh bơh 1 tus 2 dơ\. Ală tiah geh kòp chơ\t uă den bol he pal lơh uă dơ\ rơlao.

Pơnyơu bè tơngai do, làng bol pal tuh 3 dơ\, pah dơ\ ngài mờ gơ\p di 1 poh nàng kơryan kòp ờ lơh bơtờp tus ală tờm ndai.

Ồng Y Chiên Ayun, kis tàm xã Cuôr Dăng, kơnhoàl Cư\ Mgar, càr Dak Lak lùp:

- A` kờ` g^t là tam tiêu lơh bè lơi kờ` kis pràn, hòn gơs niam, tài tàm suơn hìu a` gơbàn tiêu ni sơna chơ\t rơhời, geh tu\ chơ\t mờr jơh tàm suơn tơn. Dơ\ 2 tai là geh uă jrang gam hòn gơs niam mơya kung bơkào geh uă mờ gơjrùh jơh, khà bơkào gam ờ uă ngan. Dan cau jăk chài bơto kờ` dong kờl tơmù tiêu chơ\t mờ geh broă sền gàr di pal.

Kỹ sư Trần Đỗ Hoàng:  Niam să bi Y Chiên, jơnau lùp bơh bi dê bè jrang tiêu gơbàn chơ\t den kung ndrờm mờ ală làng bol ndai pa lùp sơl. Lài do, den bol a` neh bơto sồr tàm broă lơh bal làng bol in sơl, lài ngan là ba` lời suơn tiên gơbàn gơbam dà.

Dơ\ 2 là mìng sih phơng rơpu, kơnrồ là phơng gơkờ` ngan tus mờ jrang tiêu dê. Mờ ngui sơnơm den a` sồr pơgồp bal 2 bơta sơnơm, dan đơs tai là Insuran mờ trico ĐHCT, 2 bơta sơnơm do ndrờm geh tăc uă ngan tàm ală hìu tăc sơnơm.

Dơ\ 2 tai là dơ\ do tiêu gơjrùh bơkào, den geh uă bơta ngan, di gơlan là tài ờ tơl phơng. Dơ\ 3 tai là tài trồ tiah kal ke den kung lơh gơbàn gơjrùh bơkào sơl.

Kờ` sơndră mờ gơjrùh bơkào tiêu den he pal bơtơl ờ uă bơta sơnơm [ồm bơh nha. Tu\ do, tàm drà geh tăc phơng Bo hữu cơ. Bo hữu cơ geh măt sơnđan là Hi-boron, tu\ he [ồm den ờ hoan gơbàn lơh aniai tus mờ jrang tiêu.

Làng bol ngui Hi-boron do tàm tơngai lài mờ tu\ jrang tiêu căt bơkào, hơ\ là rơ\t căt bè jơr mang iar, den geh dong kờl jrang tiêu tơ\t plai geh uă rơlao mờ tơmù gơjrùh plai. Dùl bơta phan tai là Vitazim bơh lơgar Mỹ lơh gơs, ờ mìng lơh jrang tiêu in tơ\t plai uă mờ gam dong kờl jrang tiêu sơndră mờ tu\ trồ tiah kal ke uă bè mìu càl dờng bal mờ trồ prang tơngai duh.

Broă mờng chài a` dê là he pal ngui pơgồp bal 2 bơta phan hà Hi-boron mờ Vitazim [ồm lơh uă dơ\. Lài ngan là tu\ jrang tiêu rơ\p căt bơkào bè jơr mang iar mờ dơ\ 2 là [òn tu\ jrang tiêu rơ\p tơ\t plai, den geh tơmù gơjrùh bơkào mờ tiêu geh cồng nha.

Ồng Trịnh Phú Thuận, kis tàm mpồl 5, sơnah [òn Đoàn Kết, thị xã Buôn Hồ, càr Dak Lak lùp:

- Bồ kàl mìu gơbàn tuyến trùng bal mờ bơsềt Phitoxthora lơh jrang tiêu chơ\t mhar chơ\t lơyaì. Bol a` ờ g^t kòp do bè lơi mờ ngui sơnơm lơi kờ` sơm geh cồng nha. A` kung kơ\p kờ` jơnau đơs do pà g^t loh làng.

Kỹ sư Trần Đỗ Hoàng: Bè ờs den ală jrang gơbàn tuyến trùng den nha gơrồt mờ jrang ro bu\ lah he gam sih phơng tơl. Tu\ tờ rơyas den go\ rơyas gơbàn as jăt kồ.

Kờ` tơmù bơta do den he pal kah lơh suơn àng niam, mờ pal kah tơnguh độ pH bơh ù mờ ba` lời suơn gơbàn ờ geh chi che ir, tàm hơ\ uă ngan là tàm tu\ trồ tiah tơngai duh den tuyến trùng [uơn ngan tơrgùm tàm rơyas jrang tiêu.

Dơ\ 2 tai là he pal kah sơndră mơ bơh bồ kàl mìu. Tu\ do gơtùi ngui ờ uă bơta sơnơm tuh kờ` tơmù tuyến trùng. Tàm nhai 8 tus, công ty Syngenta geh yal tus làng bol in phan Sovigo, do là sơnơm gơsơ\t tuyến trùng pràn ngan, mờ geh gơsơ\t sras tai sơl. Làng bol gơtùi ngui 1 dơ\ tàm tơngai bồ kàl mìu mờ 1 dơ\ tàm lồi kàl mìu.

Tàm broă sền gàr, he pal ai phơng rơpu, kơnrồ lài ngan, sền độ pH tàm ù, di lah ù sràt ir den he gơtùi rơsìh vơi kờ` tơnguh độ pH. Mờ ngui 1 bơta bơsềt sinh học kờ` kơrian tuyến trùng niam ngan tu\ do là Trico ĐHCT.