VOV4.K’ho - Gơ wèt mờ ală cau tam tiêu tàm bă ù dờng, broă ìs tiêu là bơta geh sền gròi ngan tài dilah ìs ờ di den gar tiêu rơp gơmù bơta bơta niam. Tu\ do, tàm ală tiah tam uă tiêu bơh càr Daklak dê, uă cau neh tam gơl ìs tiêu mờ bơnhă pơr. Broă ìs do ờ mìng dong làng bol lơh broă sa gơtùi rơcang lài bè tơngai ìs mờ gam pơgồp bơnah bơsong bơta [làng ìs kung bè tơngai ìs. Tơnơ\ do, bol a` yal làng bol mờ gơp bơyô in bè bơta ìs do tàm hìu nhă mò Nguyễn Thị Liên, ơm tàm [òn Tơng Jú, ntum Ea Kao, [òn dờng Buôn Ma Thuột, càr Daklak:

Hìu nhă mò Nguyễn Thị Liên, ơm tàm [òn Tơng Jú, ntum Ea Kao, [òn dờng Buôn Ma Thuột, càr Daklak geh rlau 1 lồ ù, lài do tam kơphe. Tơnơ\ mờ tơngai jo\ jòng tam kơphe, suơn kơphe ngai sơlơ kra, gơmù cồng nha tơnhàu, mò Liên neh khin cha tam gơl hời rơhời tam tiêu. Bơh nam 2000, pah nam, mò kơl sang 2, 3 rhiang tờm kơphe nàng tam tiêu tàm `jrong tờm chi gam kis, ờ mìng gàr kơ\ priă lơh geh, mờ gam hời rơhời tam gơl bă chi tam hìu nhă dê. Tus tu\ do, jơh bă ù tam kơphe neh tam gơl tam tiêu sơntìl Vĩnh Linh mờ neh tơnhàu, cồng nha tơnhàu kờp bal geh bơh 3 tus 4 tấn tiêu pah nam. Mờ cồng nha tơnhàu tiêu bè hơ\, broă ìs gơtìp uă ngan kal ke, tài [làng kờ` ìs pal ơnàng, rlau mờ hơ\, ìs tiêu kờ` pal geh uă cau ìs mờ cau khòm tơr gùm pah ngai. Uă tu\ gơbàn trồ tiah ờ niam, gar tiêu ra` ờ ring den lơh gơmù bơta niam. Den tàng, mò Liên neh jòi git bè bơta chài ìs tiêu mờ bơnhă pơr. Mò pà git: “ Geh ală tơngai pa jơh nhai 1 jat sră kờp nhai lơgar he, gơbàn trồ mìu den gar tiêu gơtìp lề kơmhò, tiêu ờ niam mờ gơbàn `ggờc ki\. Dilah geh priă den lơh bơnhă pơr kung niam ngan, he gơtùi rơcang sơndră bơta aniai. Bal mờ hơ\ he ơn tàm bơnhă, he pơr tus tu\ gar tiêu geh khà kră hơ\ sồng gơ gơs jù mờ gam wơl 20 nđờ đồ là he cèng ìs tơngai, ai gam bơh 11 tus 12 độ den tu\ he mìng cèng prap gời, den tiêu sền niam ngan.”

Go\ cồng nha bơh broă ìs tiêu mờ bơnhă pơr, hìu nhă mò Liên neh lơh is bơnhă pơr tàm hìu. Mờ priă bơcri 50 tơlak, bơnhă pơr geh lơh tàm bă tiah ơnàng 80 thơk kơre, tàm hơ\ bơnhă chu lơ\ ơnàng 15 thơk kơre, bơta pràn pơr bơh 8 tạ tus 1 tấn tiêu pah dơ\ pơr tàm tơngai bơh 8 tus 9 jiơ. Mò pà git“ Dùl dơ\ pơr ra` den pal geh bơh 6 tus 7 tạ. Tu\ pơr den pal lời khà pơr lơut, den hơ\ sồng nhơm gơtùi jồp, dilah ờ den hoàc uă ngan kơmhồ kơphe, hoàc uă tơngai pơr. Den tàng ờ di là geh bơnhă pơr he kờ` pơr kàr lơi di lơm. He pal hòi jà cau pic gơ in uă rlau dùl êt den he tơr gùm wơl 2 ngai pơr dùl dơ\.”

Dilah bè lài do, hìu nhă mò Liên pah roh bơh 3 tus 4 ngai ìs tơngai dờng den hơ\ sồng gơtùi ìs ra` dùl dơ\ tiêu, den tu\ do, mờ broă ngui bơngă pơr, broă ìs neh tơmù mìng gam 1 ngai, bơta niam gar tiêu dê den geh gàr kơ\. Rlau mờ hơ\, broă tơnhàu ờ gam gơ wèt tàm bơta trồ tiah den tàng [uơn ngan mờ gơtùi rơcang lài. Mò Liên pà git tai, bơnhă pơr do gơtùi ngui nàng pơr kòi, kơphe, ka kau, den tàng, làng bol gơtùi ngui nàng dờp pơr ală hìu nhă ndai in dilah kờ`. Bơta do pơgồp bơnah tơnguh jơnhua cồng nha ngui bơnhă pơr dê geh gàr sùm.

Mut tàm nhai prang, tiêu geh bơta tam gơl bè bơta kờ` phơng, do kung  la tu\ làng bol geh mut tàm kàl tơnhàu tiêu. Kờ` geh dong  geh tai bơta git wa\ sền gàr sơng ka tiêu tàm tu\ tơngai do, cau ai tơnggit jơnau neh geh dơ\ tìp mờ lùp jơnau mờ tiến sĩ Trương Hồng kuang jat jơng atbồ gah lơh broa\ jak chài chài rgơi lơh broa\ sa suơn sre chi brê Tây Nguyên bè ờ ua\ bơta pal kah tu\ sơng ka sền gàr tiêu tàm nhai prang.

            -Ơi, ơ tiến sĩ Trương Hồng, mut tàm kàl prang den bơta kờ` phơng bơh tiêu la mbè lơi?

            Tiến sĩ Trương Hồng: Chi tam đơs bal, mờ tiêu  đơs is den tơnơ\ jơh pic plai,  mut tàm kàl prang den gơ geh dờng gơ lơyài wơl, tu\ hơ\ gơ kờ` phơng ờ ua\. Bol he gơtùi geh lơh bal tuh dà, tàm broa\ tuh dà gơtùi tuh bal phơng tiêu in mờ khà ờ ua\ di bơh 10-15% pơndrờm mờ khà phơng geh tuh jơh mờ nam. Dilah geh den he gơtùi ngui broa\ lơh phan tuh dà tềm pềr den geh bal mờ broa\ tuh phơng tơn la di pal  ngan rlau jơh.

            -Bè hơ\, khà tuh phơng nền nòn kờ` tus tơl tờm tiêu in tàm tơngai do la nđờ, ơ tiến sĩ?

            Tiến sĩ Trương Hồng: Khà phơng tàm dơ\ tuh phơng dơ\ do ờ ua\, bol he gơtùi tuh phơng di bơh 200-250 kg đàm urê tàm dùl lồ la di pal. Hala di lah gơtùi dem bol eh ngui ala\ bơta phơng geh tuh tàm nhai prang geh khà đàm,  lân ua\, êt kali rlau nàng tuh tàm tu\ tơngai do, mờ khà tuh phơng bơh 2-3 tạ tàm dùl lồ,  ờ go\ di pal tuh ua\ phơng tài tàm tơngai do tiêu ờ kờ`  ua\ phơng.

            -Ơi ơ tiến sĩ,  pa do ồng geh đơs tus broa\ lơh tuh dà tềm pềr. Den, dilah ờ geh bơta ngui broa\ lơh  tuh dà tềm  dà den làng bol he gơtùi tuh dà mbè lơi?

            Tiến sĩ Trương Hồng: Tàm tu\ tơngai do,  làng bol gơtùi tuh dà mờ ua\ ngan broa\ lơh, bè tuh dà rơsĩh bè dà mìu. Tàm do tuh dà bè dà mìu tàm tu\ tờm bec jơnhua mìng jơnhua di 1 thơt lơm. Broa\ do tu\ bol a` geh lòt sền mùl màl den go\ làng bol geh ngui ua\ ngan. Hala cau  tam tiêu gơtùi tuh tàm tiah ù, tuh tềng tờm. Tu\ tuh dà bè do den làng bol gơtùi tuh dà bal mờ tuh phơng tơn nàng phơng gơ lề tơn bal. Mờ làng bol pal kah tơngai tuh dà tiêu in bơh dơ\ 1 tus dơ\ 2 gơ jat mờ bơta trồ tiah den he gơtùi tuh di bơh 15 tus 20 ngai, gơ jat mờ  ù tiah,  tàm tiah lơi mờ ua\ tơngai, ua\ càl den tơngai tuh dà geh  lơyah rlau.

            -Mờ ala\ bơta tu sa aniai den he pal lơh mbè lơi, ơ tiến sĩ?

            Tiến sĩ Trương Hồng: Tàm nhai prang den làng bol kung kờ` pal kah la sùm pal lòt còp suơn tiêu he dê nàng git gờ` ala\ bơta ờ bè ờs, bơta gơbàn bơh tờm tiêu. Tài mờ tiêu den tuh sa aniai la bơta gơbàn aniai ngan dilah bol he ờ sền,  git jơla den tiêu geh gơbàn chơt mhar ngan, ngan la mờ kòp chơt mhar,  chơt mhar bơh bơsềt kòp Phytopthora lơh aniai, mơya mờ bè ờs den nhai prang den kòp do êt rlau, mơya bol he kung pal kah nàng geh sền gròi kòp do.

            Dùl bơta kòp dơ\ 2 tai la kòp pàl nha ồm rơyas hala gam sơnđan la kòp chơt lơ ỳai, kòp bơh tu luh lơh aniai. Kòp do den tàm nhai prang geh gơbàn go\ loh ngan. Tờm lơi geh ai go\ pàl nha den làng bol pal kah sền rơyas, sền gơbàn ồm hala as rơyas lah ờ den bol he geh ngui  sơnơm bồm tu luh  kờ` geh bơsong niam  suơn tiêu.  Sơnơm bồm den jat bơto pơlam bơh cau lơh sơnơm.

            Làng bol kung pal kah tàm nhai prang do tiêu geh ai go\ gơbàn pàl nha, mơya ờ go\ di bơh tu luh mờ bơh gơbàn sras aniai, sras aniai rơyas. Do kung la phan lơh kòp gơ bơtờp ờ ua\,  khà lơh aniai ờ ua\ mơya geh lơh aniai mờ lơh tiêu dờng mờ  cat ờ pràn, pàl nha, gơ jrùh mờ di gơlan geh lơh chơt tờm.

            -Ơi ơ ồng, bè hơ\,  den tàm nhai prang do,  tus mờ broa\ sơng ka sền gàr tiêu den làng bol pal kah ala\ bơta lơi, ơ tiến sĩ?

            Tiến sĩ Trương Hồng: Tàm nhai prang làng bol pal kah tus 2 broa\ lơh tờm ngan lơm: Dùl la tơnơ\ geh jơh pic plai den he pal bơyai lơh lơh kloh suơn  tam, 2 la ai du\ ngai tuh dà, hơ\ la ba` tuh gờ` ir.  Tuh dà gờ` ir den geh lơh bơta gơ lì bơkàu geh gơbàn aniai, hơ\ la tu\ tuh gờ` den tiêu geh pơnjat tai geh dờng pràn mờ geh ờ gơ mòn gơs bơkàu, bè hơ\ gơ geh gơbàn aniai tus khà lì bơkàu tơt plai, den tàng geh lơh aniai tus kàl nam tơnơ\, bè hơ\ tàng bol he pal du\ ngai tuh dà dipal, niam rlau jơh la  lời tiêu geh tu\ tơngai gơ ra` di pal, di 20 ngai tus 1 nhai den la bol he tuh dà niam ngan rlau jơh. Dơ\ 2 la bol he ờ go\ pal tuh dà ua\ rlau mờ khà dà tuh di mơ,  tài tuh ua\ dà geh lơh gơbàn hoàc hươr dà, mờ lơh tơngguh khà pria\ bơcri, bol he pal tuh dà bơh 100 tus 150 lit tus dùl tơngguh tơnhau tiêu la di pal. Pal kah la tơngai tuh dà bơh 15 tus 20 ngai  tuh dùl dơ\, ờ pal  tuh bơh 7 tus 10 ngai dùl dơ\,  tuh dà bè do geh lơh hoàc hươr gời dà. Mờ dùl bơta kuơ màng ngan rlau tai la tàm tơngai do tiêu kờ` phơng ờ ua\ den tàng bol he tuh phơng di pal dong tiêu tơl pràn  kờ` geh dong tiêu kong jai mờ prang la di  rlau.

            -Ưn ngài tiến sĩ ua\ ngan.