VOV4.K’ho - Tây Nguyên gam mu\t tàm kàl tơnhàu kơphê, ală bơta gơguh gơmù bè khà priă geh làng bol sền gròi sùm pah ngai. Neh bơh uă nam do, jơnau lùp lơh bè lơi nàng tơnguh geh khà priă kơphê sùm geh lùp tus mờ gơnoar atbồ, mpồl lơh sa kă bro mờ cau tam tờm chi tam do tàm Tây Nguyên. Jòi is broă lơh is, 49 hìu cau tam kơphê tàm ntum Đak Mar, kơnhoàl Đak Hà, càr Kon Tum bơh nam 2012 neh tơrgùm să bal is mu\t bal tàm Mpồl tam klac bal lơh kơphê kơ\ kơl jap. Cồng nha là kơnờm lơh jat is ală jơnau sồr nàng lơh gơlik geh phan bơna kơphê kloh ờ [ơ\ [ơl, geh cih mat kă bro ring bal, tăc tàm ală drà kal ke tàm dunia, khà priă kơphê bơh ală hìu làng bol do dê geh sơlơ tơnguh tai. Bal mờ bơta kuơ bơh broă tơnguh jơnhoa geh khà priă tăc, priă lơh broă kuơ bal ai wơl tàm tơl tấn kơphê tu\ tăc gam pơgồp bơnah uă ngan tàm broă bơtàu tơnguh rài kis lơh broă sa ai làng bol tàm tiah do in.

Nhai 4 nam 2012 lài do, Mpồl tam klac bal lơh kơphê kơ\ kơl jăp Đak Mar, kơnhoàl Đak Hà, càr Kon Tum geh crơng gơs bal mờ 49 hìu làng bol. Lơh jat is ală jơnau sồr bơh FLO-là Mpồl dunia bè cih mat kă bro ring bal, ală hìu làng bol tàm mpồl lơh jat is kràn cê ngan broă sền gàr sươn kơphê, ngui phơng tuh, dà sơnơm jat di jơnau sồr tơl khà lơh kơphê kloh ờ [ơ\ [ơl tàm kờp jơh bă ù rơlau 71 lồ. Cồng nha, phan bơna kơphê bơh ală hìu làng bol do dê geh FLO- Cert, dùl mpồl krơi is ndai sền sơ wì mờ pà sră cơng tàng là cau lơh kơphê kloh. Bơh do, kơphê bơh ală hìu làng bol do dê geh tăc jat drà kă bro ring bal, mat phan kă bro geh bơngă tàm rlau 20 lơgar tàm dunia. Tus bal lơh broă tàm mpồl tam klac bal do bơh ngai sơnrờp pa crơng gơs tơn, bi A Khuất, ơm tàm [òn Đak Mút, hìu bơnhă geh mờr 3 lồ kơphê, pà g^t: “Lơh broă bal tàm mpồl do sền gàr geh bơta niam phan bơna. Mờ sền gàr geh tiah ơm kis. Dilah he lơh sền gàr geh ală jơnau sồr den geh cèng wơl bơta kuơ di pal ngan. Gơ geh priă lơh broă kuơ bal den tàng gơguh khà priă ai làng bol in”.

Đơs tờm geh bơta niam, phan bơna kơphê kloh bơh Mpồl tam klac bal lơh kơphê kơ\ kơl jăp ntum Đak Mar geh tăc tàm drà kă bro dunia jat khà priă geh ai bơh FLO dê mờ sùm jơnhoa rlau mờ khà priă bal. Tơnơ\ dùl tu\ tơngai ờ quèng bơh sơnrờp, phan bơna kơphê kloh bơh 49 hìu làng bol tàm ntum Đak Mar dê ngai sơlơ dờp geh bơta sền gròi bơh ală cau pơr chàng kơphê dunia dê. Mìng is tàm nam 2014- 2015, Mpồl tam klac bal neh tăc geh 320 tấn kơphê jat drà kă bro ring bal mờ khà priă jơnhoa. Pin dờn mờ cồng nha lơh geh, broă sền gàr atbồ lơh sa tàm sươn mìr bơh ală cau tàm mpồl dê neh kờn lơh geh phan bơna kloh, mờ niam ngai sơlơ gteh sền gròi kràn cê ngan rlau. Ồng Nguyễn Duy Khương là dùl nă cau tàm mpồl, pà g^t: “Gơ wèt mờ Mpồl tam klac lơh kơphê kơ\ kơl jăp bơh bol a` dê, kơryan ờ ai ngui sơnơm tu. Tàm sươn kơphê là pal kloh mờ lơh jat di jơnau sồr mờ cau neh sồr, pơnyơu bè nhai halà poh bơh ală bơta tu kòp deh dờng rơ\ rài là he pal lơh di. He lơh ờ di den gơ geh deh dờng rơ\ rài uă mờ mhar ngan. Bơta tờm là bơta kloh tàm sươn mìr là pal kloh den gơ geh gơmù broă tu kòp gơbàn uă”.

Bal mờ bơta kuơ bè khà priă tàm tơl ki\ kơphê, Mpồl tam klac bal lơh kơphê kơ\ kơl jăp ntum Đak Mar gam dờp geh dùl bơnah priă ndai uă ngan. Hơ\ là jat jơnau sồr bơh FLO dê, tơl ki\ kơphê tu\ tăc jat drà kă bro ring bal den geh tơm dùl bơnah priă lơh broă kuơ bal bơh 7 tus 15% khà priă bơnah phan geh tăc. Bơnah priă do geh ngui tàm jơnau kờn chul chồl bơta bơtàu tơnguh lơh sa- mpồl bơtiàn ai ală cau tàm mpồl tam klac bal mờ làng bol [òn lơgar in. Ồng Tạ Ngọc Quang atbồ Mpồl tam klac bal lơh kơphê kơ\ kơl jăp ntum Đak Mar, pà g^t: mờ bơnah priă lơh broă kuơ bal rlau 2 tơmàn 400 tơlak lơh geh, Mpồl neh lơh geh dùl Hìu pơrjum tàm [òn 5 mờ khà priă là rlau 500 tơlak; dong kờl 50 tơlak priă ai ồng Trần Văn Tỉnh cau tàm mpồl in ơm tàm [òn 1 nàng lơh hìu; lơh ồs đèng pờ àng, pơgồp bơnah lơh gùng lòt tàm [òn; dong kờl rlau 70 tấn phơng vi sinh ai ală cau tàm mpồl in…Ồng Quang đơs tờm, do là bơta kuơ jo\ jòng ngan là gơ wèt tus mờ ală cau tàm mpồl là cau kòn cau: “Jơnau kờn bơh bol a` dê là lơh bè lơi ai ală hìu làng bol kòn cau khi g^t geh bơta jak chài pa nàng bơtàu tơnguh geh tờm kơphê. Mơkung dong làng bol kal ke geh priă lơh broă kuơ bal nàng lơh sa tai. Hơ\ sồng uă ngan là bol a` bơ\t bơtàu [òn lơgar”.

Sền go\ bơta kuơ bơh broă lơh kơphê kơ\ kơl jăp, 49 hìu làng bol tàm hơ\ rlau 63% là hìu làng bol kòn cau gơ wèt Mpồl tam klac bal lơh kơphê kơ\ kơl jăp ntum Đak Mar ndrờm lơh jat is niam ngan ală jơnau sồr nàng gơtùi lơh geh phan bơna kơphê kloh, niam ngan jat tơl khà dunia dê. Do là broă mờ ală hìu làng bol lơh broă sa tàm do tơnguh jơnhoa is khà priă phan bơna kơphê bơh he dê. Đơs bè broă lơh Mpồl tam klac bal lơh kơphê kơ\ kơl jăp bơh 49 hìu làng bol lơh broă sa tàm ntum dê, mò Nguyễn Thị Thanh Thùa, kuang jat jơng atbồ Anih duh broă làng bol ntum Đak Mar, pà g^t: “A` sền go\ broă lơh bè do là niam, mờ kơ\ kơl jăp. Làng bol lơh bal tàm broă lơh do neh đòm jat bơta jak chài pa, g^t lơh kơphê bơh he dê jat broă lơh kơ\ kơl jăp mờ wèt tus drà kă bro dunia. Mpồl tam klac bal lơh bal di bơta bơto pơlam, khà priă tăc tu\ lơi kung jơnhoa rơlau pơndrờm mờ khà priă bal tàm drà. Dơ\ 2 là mpồl lơh sa do bal mờ cèng wơl bơta kuơ ai cau tàm mpồl in den gơ kung pơgồp bơnah bal tàm ală broă lơh bơ\t bơtàu [òn lơgar pa bơh ntum dê”.

Kờ` wă rơlao tai bè broă lơh kung bè broă mờng chài bơh mpồl lơh sa bal lơh kơphe kơl jăp ntum Đak Mar, tàm kơnhoàl Đak Hà, càr Kon Tum, tơnơ\ do, là jơnau hơ jơnau lùp bơh cau ai tơng^t jơnau đơs do mờ ồng Tạ Ngọc Quang, atbồ mpồl lơh broă bal, là cau jơh nùs mờ pơgồp bal uă ngan tus mờ cồng nha bơh broă lơh do:

- Ơ ồng Tạ Ngọc Quang, mpồl lơh broă bal ồng dê neh rơcang ai ală cau tàm mpồl lơh broă bè lơi bè jơnau g^t wă, bè broă lơh kơphe?

Ồng Tạ Ngọc Quang: Kờ` geh kơphe niam jăt khà bơh broă kă bro ndrờm bal dunia (FLO), cau sồr kờ` tăc mờ lơgar bơdìh den kơphe bol a` lơh geh pal kơphe kloh. Dùl nam bol a` ơpah ală cau jăk chài bè lơh kơphe tus bơto làng bol kờ` làng bol in g^t bè broă lơh kơphe, kờ` tơnguh niam khà tòm kơphe, mờ kơphe tơl kloh niam jăt kơrnoăt bơh broă kă bro ndrờm bal dunia dê. Kơnroăt do pal tơl niam, cau tus sền gròi 1 nam bơh 4 tus 5 dơ\, di lah geh jăt mờ jơnau kờ` den cau ai tăc mờ lơgar bơdìh. Di lah ờ den ờ ai tăc mờ lơgar bơdìh.

- Ơ ồng, tàm mpồl lơh broă bal ồng dê geh tus rơlao 63% khà cau là làng bol kòn cau. Kờ` rơcang tus mờ ală cau in bè jơnau g^t wă tàm broă lơh kơphe, ală ồng geh tìp ală kal ke lơi lah ờ, mờ ală ồng neh lơh bè lơi kờ` làng bol in g^t bè broă lơh do?

Ồng Tạ Ngọc Quang: Mờ ală cau tàm mpồl lơh broă là cau kòn cau, lài ngan bol a` tìp uă ngan kal ke tàm broă bơto sồr làng bol, hơ\ sồng bơto bè broă lơh kờ` tơnguh uă khà lơh sa mờ kơphe kloh niam. Tài jơnau g^t wă bơh tơl nă cau ờ ndrờm bal, den tàng he pal lòt tus tàm suơn bơto broă lơh làng bol in, den hơ\ sồng làng bol g^t wă mờ lơh jăt bal. Mờ he pal lơh lài kờ` làng bol in g^t mờ đòm jăt bal. Bè tu\ làng bol koh ntê, làng bol ờ g^t mờ lời ntê kơphe khăt căt uă ngan, lơh kơphe ờ geh cồng nha tơnhào. Den tàng he pal tus tơn tàm suơn, he pal bơto sồr làng bol, rơhời làng bol g^t mờ tus tu\ do làng bol neh g^t di pal mờ cồng nha tơnhào kung geh uă ngan sơl, ndrờm bal mờ làng bol cau yoan lơh. Geh tu\ geh tiah, làng bol gam lơh niam rơlao mờ cau yoan lơh.

- Ơ ồng, gơwèt mờ broă sền gròi broă jơnkah sơnơm sền gàr phan tam tàm suơn kơphe mpồl lơh broă bal ồng dê, ală ồng geh sền gròi bè lơi bè broă do?

Ồng Tạ Ngọc Quang: Bè broă do, bol a` geh 1 mpồl lơh broă bè tiah kis, pah nhai, mpồl lơh broă tiah kis lòt sền gròi kờ` g^t bè khà niam kơphe làng bol mờ bơto sồr làng bol. Mờ sền di lah làng bol tìs tàm kơrnoăt lơi bè broă [ồm sơnơm bơh kă bro ndrờm bal dunia dê kung là bơh mpồl lơh broă bal dê den bol a` bơto bơtê làng bol. Ală cau lơi tìs den bol a` tơl^k bơdìh mpồl lơh broă bal.

- Bè broă lơh du\t ndơl là tơnhào. Kờ` tơl geh khà niam tus mờ suơn kơphe dê, den ală ồng sền gàr broă tơnhào kơphe làng bol bè lơi?

Ồng Tạ Ngọc Quang: Bè broă tơnhào bè ờs pah nam lài mờ tu\ tơnhào, bol a` pơrjum mờ lơh jăt bal broă tơnhào pal geh tơl 95% khà plai dum rơlao hờ đang. Kờ` tơl niam broă tăc mờ lơgar bơdìh bè khà niam kơphe dê. Dơ\ 2 tai là bè kơphe tàm mpồl lơh broă bal bol a` dê pal geh tơl tus mờ tơl hìu nhă, tơl nă cau ờ go\ di là  ai kơphe bơh cau ndai tơmu\t bal mờ kơphe bol a`. Tài bè hơ\ den tàng bol a` neh jàu ală [ào làng bol in. Tơl lồ 1 nam bol a` jàu 100 nơm [ào geh cih măt kơphe kơl jăp bol a` dê loh làng. Tu\ mờ bol a` mu\t k^ pal geh sră bơh mpồl lơh broă bal den hơ\ sồng bol a` dờp kơphe hơ\.

- Dan ưn ngài ồng uă ngan!

                         Cau cih mờ yal tơnggit Lơ Mu K' Yến mờ Ndong Brawl