VOV4.K’ho - Tu\ do, tiêu gam tàm tơngai dờng plai. Do là tu\ kuơ màng ngan, rơcang ai plai să gar, geh ai bơta niam bơh phan tam do dê. Tu\ do, geh uă cau tam tiêu tàm càr Gia Lai gam gơbàn mờ broă gơjrùh plai dềt, pơhìn tus mờ bơta niam bal mờ cồng nha tơnhào.

250 `jrong tiêu hìu nhă lo\ Nguyễn Thị Thanh Thảo, kis tàm [òn 2, [òn drà Ia Khal, kơnhoàl Ia Grai geh tam bơh nam 2011, pa tơnhào geh 2, 3 kàl. Nam do, lo\ ờ su\ tài jrang tiêu gơbàn gơjrùh ngkòng plai dềt. Lo\ Thảo pà g^t, broă gơjrùh ngkòng plai dềt gơbàn tàm nggùl kàl mìu, tu\ jrang tiêu căt ngkòng mờ gơs plai. Bơh tàm broă sền gròi, lo\ Thảo go\, lài mờ tu\ gơjrùh, ngkòng tiêu gơl^k dà, gơl tơrbo\ bal mờ ntê, tòm. Tu\ gơjrùh, geh ngkòng gam niam bè ờs, plai ờ hềt să gar, tu\ tơrdih den gam geh dà. Bơdìh hơ\ tai, geh ờ uă gar neh chơ\t ro mờ jù lài mờ tu\ gơjrùh.

Tàm khà plai geh tàm tòm di mơ, den tàng lo\ Thảo go\, do ờ di là gơjrùh plai tài kòp. Ờ su\ mờ bơta do neh lơh cồng nha phan tam tàm suơn gơmù, lo\ Thảo neh lùp ală cau tam tiêu geh broă mờng chài tàm [òn, hơ\ sồng blơi tai phơng hoá học mờ [ồm sơnơm sơndră mờ gơjrùh plai, mơya ờ hềt go\ cồng nha lơi. Lo\ Nguyễn Thị Thanh Thảo đơs: “A` go\ geh ală ngkòng gơjrùh neh jù, geh ală ngkòng gam tơlir bè ờs. đơs ngan là gơjrùh ờ uă ờ di là gơjrùh jăt tu\. Khà gơjrùh di pơgăp 5% khà plai tàm tòm. Kòp tàm tòm tiêu a` kung ờ wă ngan sơl, lùp kỹ sư kung geh, hơ\ sồng lùp cau neh mờng chài kung geh sơl, rê ngui lơh jăt bal, mơya tu\ do tiêu suơn a` kung gam gơjrùh”.

Gơbàn ndrờm bal sơl, ồng Tống Kim Chinh, kis tàm [òn 2, [òn drà Ia Khal, kơnhoàl Ia Grai pà g^t, suơn tiêu hìu nhă ồng dê gơjrùh bơh tu\ jrang tiêu geh ngkòng plai. Neh uă nam tàm broă tam tiêu, ồng Chinh đơs là, gơjrùh plai là bơta pal geh mờ ờ gơtùi pleh. Mơya, nam do, khà gơjrùh plai tàm jrang tiêu hìu nhă ồng dê uă rơlao mờ ală nam lài. Tu\ do, suơn tiêu hìu nhă ồng Chinh neh gơjrùh di pơgăp 15% khà plai. Mờ bơta gơbàn ni sơna bơh trồ tiah nam do, ồng Chinh ờ su\k bơh ală dơ\ mìu dờng, bal mờ càl pràn geh lơh khà gơjrùh plai tàm suơn sơlơ tơnguh, lơh hoàc huơr uă rolao. Ồng Tống Kim Chinh đơs: “Cồng nha nam do là gơbàn ờ niam, tài gơjrùh uă plai. Nam do di lah ờ gơjrùh là geh 1 tấn nggùl. Dùl `jrong mờ gơjrùh bơh 3 tus 5 k^ ro den uă ngan. Ngòt ngan là càl pràn pồt tềng cồng `jrong tiêu. Mờ jrang tiêu geh cồng nha ngan là hờ đang cồng lì ntê, den tàng càl pràn kung ngòt ngan sơl. Cau tam den kung kờ` geh cồng nha tơnhào uă, kờ` lơh bè lơi ală cau jăk chài, sơnơm sơm ba sơm bè lơi tu\ tiêu geh plai den ờ hoan gơjrùh, tơmù gơjrùh den hơ\ sồng geh tơnhào uă”.

Jăt mờ bơta mờng chài bơh cau tam tiêu tàm càr Gia Lai dê, broă gơbàn gơjrùh plai dềt tàm tòm sùm gơbàn uă 2 tu\. Lài ngan là tu\ jrang tiêu rơcang geh plai. Tu\ do, broă gơjrùh plai jo\, tus tàm tu\ tiêu geh gar. Bơdìh hơ\ tai, tiêu kung gơbàn gơjrùh plai tàm tu\ trồ tiah tam gơl ni sơna bè trồ tơngai bal mờ mìu sùm, ha là tơngai tam jàu bơh kàl mìu tus kàl prang. Bơta do di gơlan lơh cồng nha bal mờ khà tơnhào geh gơmù.

Bè hơ\, kờ` tơmù bơta do, cèng wơl cồng nha uă bơh jrang tiêu dê tus mờ broă lơh sa. Ồng Nguyễn Văn Chương, kuang lơh broă bơto pơlam bè broă lơh sa yal loh làng tus mờ broă do.

- Ơ ồng, cau tam tiêu tàm Tây Nguyên gam gơbàn mờ boă gơjrùh bơkào mờ plai dềt, dan ồng pà g^t tài bè lơi gơbàn geh bơta do?

Ồng Nguyễn Văn Chương: Bơta tòm lơh gơbàn jrang tiêu gơjrùh plai dềt, gơjrùh sơnyùr plai geh uă bơta ngan, tàm hơ\ geh 2 bơta tòm là gơjrùh bè ờs mờ gơjrùh tài tu kòp lơh aniai. Gơwèt mờ jrang tiêu den sih phơng là 1 bơh kuơ màng ngan tàm 4 bơta: lài ngan là dà, dơ\ 2 là sơntìl, dơ\ 3 là broă sơnka sền gàr mờ dơ\ 4 là phơng sih. Den phơng sih ờ ndrờm bal kung lơh tiêu gơjrùh plai, tài ală bơta phan kờ` geh den ờ geh, phan ờ kờ` den làng bol sih, lơh ờ ndrờm bal den tàng gơjrùh uă tàm kàl mìu.

- Ơ ồng, bơdìh mờ gơjrùh plai dềt, tiêu kung geh uă plai nsiăp, gar ờ să, bè hơ\, cau tam tiêu pal lơh bè lơi kờ` tơmù bơta do? Pal ngui ală bơta sơnơm sền gàr phan tam lơi kờ` sền gàr?

Ồng Nguyễn Văn Chương: Jrang tiêu sơndră là tòm ngan, ba` lời tus tàm tu\ kòp hơ\ sồng ngui sơnơm sơm kòp den ờ geh cồng nha. Geh sơnơm điều hoà sinh trưởng, den làng bol di lah ngui sơnơm do geh sơndră, lơh rơyas pràn, mờ dong kờl vi khuẩn geh kuơ tàm rơyas geh uă sùm, lơh jồp mờ tam gơl phan bơkah, sền gàr jrang tiêu.

Ală bơta bơh sơnơm điều hoà sinh trưởng là bè lơi? Là lơh kờ` gơcăt ntê, nha bơnung, cồng, bu\t bơkào uă, lì bơkào ring bal, gàr ba` gơjrùh plai… hơ\ là ală bơta tòm bơh sơnơm điều hoà sinh trưởng dê. Tàm hơ\, bơdìh mờ bơta do, den gam geh ală phan dong kờl uă ngan, tu\ jrang tiêu geh ală bota ờ geh kuơ, bè tu\ gam gơjrùh plai ngui sơnơm do den geh jơh jrùh mơ. Tơnơ\ mờ hơ\, geh sền bơta gơjrùh kờ` ai tơl^k geh tài bơta lơi hơ\ sồng lơh, hơ\ sồng bơtơl tai ală bơta sơnơm bal mờ phơng di pal.

- Kờ` jrang tiêu geh hòn gơs niam, gàr niam cồng nha bal mờ bơta niam plai, dan ồng pà g^t cau tam tiêu pal kah ală bơta lơi?

Ồng Nguyễn Văn Chương: Den làng bol pal kah tus mờ ală bơta tòm: Lài ngan là bè sơnka sền gàr, dơ\ 2 là sơndră. Hơ\ là sơndră lài mờ ba` lời tiêu neh gơbàn chơ\t mhar, chơ\t lơyài ha là tiêu geh bơta ờ niam den tu\ lơi kung chơ\t. he ngui ală bơta sơnơm sinh học kờ` sơndră, ngui ală bơta sơnơm kờ` tơmù bơsềt kòp. Làng bol sùm sền gròi, ba` lời jrang tiêu gơbàn gơbam dà mờ geh sùih sùm tàm jrang tiêu. Dơ\ 3 là sơntìl, mờ du\t ndơl là phơng sih ờ uă mờ sih uă dơ\. Dan làng bol he pal kơlôi sơnơng nền nòn lài mờ tu\ tam, den làng bol pal lùp ală cau jăk chài tàm broă lơh sa suơn sre, tàm hơ\ geh anih lơh broă sa suơn sre brê bơnơm Tây Nguyên.

- Dan ưn ngài ồng!