VOV4.K’ho - Tàm càr Daknông, Bộ Nông nghiệp mờ Phát triển nông thôn pa bơyai lơh cribơyai bơtàu tơnguh tiêu kơ\ kơljap. Tus bal cribơyai geh git nđờ rhiang nă cau tam tiêu tus bơh 7 càr tàm gùt lơgar. Tàm dơ\ cribơyai, bal mờ jơnau yal tơnggit bè bơta geh ngan bơtàu tơnguh tiêu ờ ringbal tu\ do tàm lơgar dê, ală cau jak chài gah lơh sa suơn sre neh pơlam tơn, hơ ală jơnau lùp bơh làng bol lơh broă sa, mpồl lơh sa kă bro, hợp tác xã, kờ` ai tơlik ală rơndap broă bơtàu tơnguh tiêu kơ\ kơljap tàm tơngai tơnơ\ do.

Tiêu là dùl bơta phan bơh suơn sre tac hờ lơgar ndai tờm ngan bơh lơgar he dê. Nam lài, gùt lơgar tac hờ lơgar ndai geh rlau 177 rbô tấn tiêu, priă lơh geh 1 tơmàn 420 tơlak đôlar Mỹ. Ală phan bơna lơh gơs bơh tiêu Việt Nam dê neh geh tac tus 95 lơgar, kơnhoàl ù tiah mờ geh tus 40% khà tac tiêu bơh dunia dê.

Bulah bè hơ\, gah lơh tiêu Việt Nam gam pal kong mờ 3 bơta dờng pal mhar geh bơsong. Hơ\ là bă ù tam sơr lèt uă rlau mờ rơndap broă ai tơlik, tam sơngka sền gàr ờ hềt kơ\ kơljap bal mờ uă bơta ờ niam bè kỹ thuật, sơntìl mờ kloh niam ờ do ờ dă phan sa ờ hềt tơl.

Tàm ală càr Tây Nguyên mờ tiah đah jum mattơngai lik dà lơgar, tu\ do geh rlau 120 rbô lồ tiêu, geh 96% bă ù tam tiêu gùt lơgar dê. Tàm hơ\, tơrgùm uă ngan tàm 7 càr là Daklak, Daknông, Gialai, Lâm Đồng, Đồng Nai, Bình Phước mờ Bà Rịa – Vũng Tàu.

Bă ù tam tiêu tàm ală càr Daklak, Daknông neh gơguh uă rlau 2 dơ\ pơn drờm mờ rơndap broă ai tơlik tus nam 2020; là 2 càr lam lài gùt lơgar bè bă ù tam tiêu.

Broă tơnguh bă ù tam tiêu mhar ir, lơh aniai tus rơndap broă ai tơlik gam lơh gơbàn uă jơnau gơ lời wơl mờ làng bol lơh broă sa là cau pal kong lài ngan. Bơh sơn rờp là kòp tu sa aniai.

Jat tơrgùm kờp ờ hềt jơh bơh gah lơh sa suơn sre càr Daknông dê, bơh bồ nam tus tu\ do gùt càr geh mờr 1 rbô 800 lồ tiêu gơtìp tu luh aniai, tàm hơ\ rlau 1 rbô 200 lồ gơtìp kòp chơt mhar lơh aniai.

Dơ\ 2 là khà priă tiêu gam gơmù lơyah mờ khà mhar ngan, tu\ do tàm khà mờr 73 rbô priă tàm 1 ki\, mìng ndrờm 40% mờ nam lài. Cau tam tiêu, ngan là ală hìu nhă pa tam ờ hềt geh tơnhàu [uơn ngan gơbàn dồs, ờ jai tơm dồs tài priă bơcri tàm tơl lồ tiêu tu\ do mờr 350 tơlak priă, uă ngan rlau jơh tàm ală bơta chi tam jo\ ngai.

Ồng Nguyễn Tuấn Khải, kuang atbồ Chi cục tam phan mờ sền gàr phan tam càr Daknông pà git: “Tàm tơngai pa do bơta tam tiêu uă ir gơlik geh uă ngan, bơh broă do den bol a` neh uă dơ\ sồr làng bol là, ba` gơ jă gơ jal tam tiêu ur ar, tài gơ rềng tus uă bơta, lơh gơbàn ală hoàc huơr tus mờ làng bol lơh broă sa.

Tờm tiêu kờ` geh bơta tam, sơngka sền gàr di mờ jơnau pơlam, dilah ờ den kòp tu sa aniai [uơn ngan gơlik geh, ngan là tờm tiêu [uơn ngan gơtìp aniai tài trồ tiah kung bè ală bơta kòp tu sa aniai. Kuơ màng, nam do, bol he geh ală dơ\ mìu ờ di kàl, do là bơta lơh kòp [uơn ngan gơbàn uă.”

Tàm dơ\ cribơyai, ală cau jak chài bơh Viện Khoa học kỹ thuật Nông lâm  nghiệp Tây Nguyên, Viện sền gàr phan tam, Trung tâm pơlam broă lơh sa dà lơgar neh yal ờ uă cồng nha kơlôi sơnơng, mut lơh ngan ngồn broă rơcang sơndră tu luh mờ sras lơh aniai tờm tiêu; ală broă lơh tơmù dimơ aniai bơh trồ prang dờng soat dà tus tờm tiêu tàm bơta tam gơl trồ tiah; bơta chài ngui chế phẩm sinh học nàng rơcang sơndră kòp chơt mhar chơt lơỳai tàm tờm tiêu; cồng nha kơlôi sơnơng bè broă ngui phơng sih; bơngă bơh broă pơlam lơh sa tus mờ broă tàm jàu gơguh jak khoa học kỹ thuật tàm broă tam tiêu kơ\ kơljap…

Uă mờng chài tàm broă tam sơngka sền gàr, bơsong, rơcang sơndră kòp tu sa aniai tàm tờm tiêu, kung geh yal tàm dơ\ cribơyai. Nàng ală jơnau yal tơnggit gơtùi tus mờ gal ngan cau lơh broă sa, tă pơ gồp uă rlau gah lơh tiêu in, ồng Trần Văn Khởi, gơnoar atbồ Trung tâm pơlam broă lơh sa dà lơgar pà git:

“Trung tâm pơlam broă lơh sa dà lơgar bal mờ ală Viện, ală anih lơh broă tàm nam do geh tơlik dùl sră nggal cèng bơta ngan ngồn nàng ai ală mpồl pơlam broă lơh sa bơh ală càr dê. Hơ\ là sră nggal ngan ngồn bè tiêu, dờp git ală bơta chài pa ngan rlau jơh, mùl màl rlau, bơdìh mờ git wă bè kỹ thuật gam geh git wă ai cau lòt bơto pơlam in nàng bol he sền gàr bă ù tam tàm dùl khà ờ tam gơl, mơya phan lơh gơs geh đơs ngan bè kloh niam ờ do ờ dă, geh pơgồp bơnah tơnguh bơta tac ỳom làng bol in mờ kơ\ kơljap jo\ jòng.”

Tơnơ\ cribơyai bơtàu tơnguh tiêu kơ\ kơljap tàm Tây Nguyên mờ tiah đah jum mattơngai lik dà lơgar, kung tàm thị xã Gia Nghĩa, càr Daknông, Bộ Nông nghiệp mờ Phát triển nông thôn bơyai lơh pơrjum “Bơt bơtàu, chul chồl tam klac tam tiêu ờ do ờ dă, kơ\ kơljap”.

Jat mờ hơ\, tơngai tus, ală gah, sơnah lơh broă geh gơ rềng geh tơr gùm kơlôi sơnơng, ai tơlik broă dong kờl ală gah in tus bal tam klac, ngan là ai ală mpồl lơh sa kă bro in, nàng chul chồl tam klac tam tiêu ờ do ờ dă; hời rơ hời tam gơl git wă bơh làng bol dê, lơh gơlik phan bơna jat ală khà tơl VietGAP, Global GAP, drơng jơnau kờ` ngai sơlơ dờng bơh drà kă bro dunia dê.

Ală tiah tàm Tây Nguyên mờ tiah đah jum mattơngai lik dà lơgar kung geh cơ chế chul chồl crơng gơs ală mpồl tam klac, dong mpồl lơh sa kă bro in bơcri lơh gơlik, bơt bơtàu mat sơnđan kă bro tiêu, rề ơnàng drà kă bro. Kuơ màng tàm tàm tơngai di, sồr làng bol, mpồl lơh sa kă bro ba` tam pa tai tiêu.

Kờ` pal bơyai lơh lơh sa mờ ka\ bro  tiêu mbè lơi nàng gàr geh bơta kơljap?  ồng Lê Quốc Doanh, Thứ trưởng Bộ Nông Nghiệp mờ Phát Triển Nông thôn  geh tam pà bè bơta do.

-Ơ ồng, tiêu la dùl tàm ala\ chi tam tờm ngan tàm Tây Nguyên mờ Đông Nam Bộ. Bè hơ\ nàng tam tiêu kơljap, kờ` pal bơyai lơh bè lơi, ơ ồng?

Ồng Lê Quốc Doanh: Tiêu tu\ do neh gơ gơs la phan tam kuơ màng ngan bơh rài lơh broa\ lơh sa Việt Nam la dùl tàm 10 phan tam geh kuơ tơlik tac mờ lơgar cau rlau 1 tơmàn dollar dùl nam. Den tàng ngan nàng tiêu bơtàu tơngguh geh cồng nha, kơljap den bơdĩh mờ bơta lơh ngan bơh tơl cau lơh sa den bol he pal kờ` chồl guh bơta lơh broa\ bal nền nòn ngan bơh ala\ mpồl lơh sa ka\ bro bơceh lơh tơlik tac mờ lơgar  cau  la tiêu mờ ala\ tiah ndai mờ mpồl cau lơh broa\ sa. Tài mìng geh lơh niam bơta geh lơh bal do, mpồl lơh sa ka\ bro hơ\ sồng la cau kờ` blơi tiêu tus cau lơh broa\ sa  mờ la bơta  drờm geh ring bal,  khà niam bơh tiêu dê, mờ ngan la mpồl lơh sa ka\ bro geh la  bal mờ cau tam mut lơh  di mờ tơl ala\ broa\ lơh mờ bơta kỹ thuật tam tiêu kơljap, geh cồng nha ua\ mờ khà niam bơh tiêu, tơl nàng neh tơlik tac mờ lơgar cau mờ ala\ lơgar tàm dunia.

-Ơ ồng, tiêu  tàm lơgar he geh tus mờr 50% khà  mờ 60% tiêu tàm dunia. Den bè hơ\, bal mờ broa\ tam lơh niam den broa\ bơyai lơh ka\ bro tiêu geh bơnga\ kuơ màng bè lơi ơ ồng?

Ồng Lê Quốc Doanh:  Bol a` geh đơs jơnhua ngan bơnga\ bơh mpồl tiêu Việt Nam. Tàm nam pa do,  mpồl kung neh trơ gùm geh mpồl lơh sa ka\ bro, lơh niam broa\ lơh drà ka\ bro  mờ drơng neh drà tac tiêu in. Khà tiêu bơh bol he geh tus 50% kờp jơh khà tiêu tàm dunia Việt Nam. Mơya chờ ngan la tiêu bơh Việt Nam slơ ngai slơ pờ ơnàng drà ka\ bro  tàm dunia mờ geh bơnga\ ngan. Mờ chờ ngan la tu\ do,  bol he neh geh ua\ ngan mpồl lh sa ka\ bro tơlik tac tiêu geh bơnga\  mờ la mpồl lơh sa ka\ bro dờng, geh sơnđan mat ka\ bro dunia.

-Mùl màl  tu\ do ba\ ù tiah tam tiêu neh ờ gam  di bè rơndap tam, ngan  la tàm Tây Nguyên. Ồng geh jơnau đơs lài  tus mờ gơnoar atbồ [òn lơgar, gah lơh broa\ geh gơnoar kung la cau tam?

Ồng Lê Quốc Doanh: Nàng bơtàu tơngguh tiêu kơljap, jo\ jòng den  bol he kờ` pal sền gròi ờ ua\ broa\. Lài jơh la bol a` geh sồr ala\ càr, [òn dờng la ba` tam pa tai tiêu, atbồ niam ba\ tiêu neh geh mờ geh ngui tơl, drờm bal mờ bơta kỹ thuật sơng ka sền gàr kơljap. Do la phan bơna tơlik tac mờ  lơgar ndai  lơh phan te\ den tàng lơh kloh phan sa kờ` geh ơn lam bồ lài. Bol he pal geh ngui ala\ broa\ lơh tam mùl màl kơljap, geh  ngui lài phơng hỡu cơ,  ngui êt ngan phơng vô cơ, nàng geh pleh kòp, tu sa, gàr niam khà niam  tiêu. Bol he pal chul chồl broa\ lơh bal ờ mìng mờ mpồl lơh sa ka\ bro,  mờ ala\ cau tơlik tac mờ lơgar cau, mờ ala\ cau bơceh lơh bal nàng geh broa\ lơh kơryan mờ lơh niam khà pria\, do la broa\ lơh mờ bol a` geh đơs la kuơ màng ngan. Dơ\ 3 la bol he pal chul chồl pờ ơnàng drà ka\ bro mờ ua\ lơgar rlau tai tàm dunia. Pria\ tiêu tàm dunia kung ờ gàr kơljap, tàm ua\ nam den la jơnhua ngan, rlau 200 tơlak pria\ dùl tấn. Tu\ do pria\ tiêu gam gơmù lơyah den tàng bol he pal geh broa\ lơh dơla\ bal, tàm hơ\ geh lơh bal lơh sa la broa\ lơh kuơ màng nàng bol he bơtàu tơngguh cồng nha tam tiêu.

-Dan ưn  ngài ồng ua\ ngan!

                                                                     Cau cih mờ yal tơng^t K' Duẩn - K' Brọp