Tòm mắc ca là phan tam pa gam geh càr Dak Nông dong kờl làng bol kòn cau tam uă. Tàm jơnau  do, bol a` geh  jơnau yal bè phan tam do, bơh ờ uă broă tơlòng tam tàm kơnhoàl Dak Mil, càr Dak Nông dê.

Bơh nam 2004, anih bơto pơlam broă lơh sa suơn sre brê bơnơm càr Dak Nông neh lơh suơn tơlòng ờng rơlao 2 lồ tàm suơn hìu lo\ Nguyễn Thị Sâm, tàm ntum Đức Minh, kơnhoàl Dak Mil. Tus tu\ do, khà tòm kis geh 100% mờ ờ geh tòm lơi gơtìp kòp, tu lơh aniai. Tơnơ\ mờ  nam tam tòm măc ca, lo\ Nguyễn Thị Sâm pà g^t:“A` tam lơh tòm ờng mờ gar bal mờ tòm bơkiar, den go\ 2 bơta do kung lì bơkào 1 dơ\, mơya khà tơ\t plai tàm tòm ờng mờ gar uă rơlao mờ tòm bơkiar. Bè tu\ do geh 2, 3 tòm sơntìl ờng mờ gar den geh uă ngan plai, mơya tàm tòm bơkiar den geh plai, mơya ờ uă”.

Tàm kơnhoàl Tuy Đức, tàm kàl mìu pa do, anih duh broă kơnhoàl do neh dong kờl làng bol kòn cau Mnông tàm ntum Quảng Trực tam 200 lồ ù tòm mắc ca. Lài mờ hơ\ 2 nam, kơnhoàl do neh tam tơlòng jăt broă lơh sa ờs mờng làng bol dê, hơ\ là mìng sih phơng lài, tơnơ\ mờ tu\ tam den ờ sền gàr jì `hơ\t. cồng nha geh là, khà tòm mắc ca sơlơ ngai sơlơ hòn mờ dờng sơlèt rơlao mờ `hơ\t. Kờ` geh cồng nha tàm broă lơh sa, kơnhoàl Tuy Đức neh rơcang ală broă lơh, sơntìl mờ sền gròi anih tăc. Ồng Trần Đình Mạnh kuang atbồ anih duh broă kơnhoàl Tuy Đức pà g^t:“Tơnguh tàm broă sền gàr dà lơgar den kơnhoàl kơnờm mờ anih lơh broă bơto pơlam broă lơh sa càr sền gròi broă blơi ală sơntìl do. Bè broă tăc den tu\ do tàm anih kă bro dunia, khà gar mắc ca geh ai mìng rơ\p geh hờ đơm 40%, den broă kờ` bè gar mắc ca gam uă ngan, den tàng broă kờ` tăc den ờ ngòt. Mơya, tàm tơngai tus den kơnhoàl geh lơh broă mờ ờ uă mpồl tus blơi kờ` rơwah ală mpồl lơh sa lơi geh broă lơh bal là niam ngan, den kơnhoàl kung ai gùng dà broă lơh ală hìu lơh broă mờ ală mpồl tus blơi hơ\ in kờ` tơl^k is khà priă tàm phan geh lơh”.

Tus tu\ do, càr Dak Nông neh tam geh mờr 300 lồ ù tam tòm mắc ca, tàm hơ\ geh 40 lồ tam tơlòng bơh anih lơh broă bơto pơlam broă lơh sa càr bơh 2 nam lài. Ală khà ù tam tòm mắc ca tàm càr Dak Nông gam hòn gơs niam, kơ\p kờ` do là phan tam lơh pas làng bol in.

            …………………………………………

            Gơ wèt mờ tờm chi mắc ca, giáo sư Nguyễn Lân Hùng gơnoar atbồ Mpồl ala\ gah sinh học Việt Nam ai git, do la chi brê geh bơh  lơgar Australia. Mắc ca  plai gơ geh gar sa gơ lơh tơngi mờ bòk bơkah, geh khà tơngi mờ geh ua\ bal acid amin. Tờm mắc ca gơ geh plai bơh sơnrờp bơh nam dơ\ 3, mờ gơ ai tơnhàu ua\ sùm bơh nam dơ\ 10. Kờp bal tơl lồ mắc ca ai tơnhàu geh 3 tấn gar, pria\ geh tac mờ lơgar cau bơh 6 tus 8 rbô dolar Mỹ. Bơh mùl màl, broa\ tam mắc ca tàm kơnhoàl Tuy Đức, càr Dak Nông, giáo sư Nguyễn Lân Hùng ai git:

            Giáo sư Nguyễn Lân Hùng: A` go\ la tàm Tuy Đức gam mut lơh tam tơ lòng kung go\ gơ di ngan mờ ù tiah, trồ tiah tàm do gơ geh gơ kờ` ngan. A` neh tus sền broa\ lơh lòng lài mờ làng bol neh tam rlau 1 nam do go\ tờm chi do gơbàn gơs niam, chi gơs rlau mờ ua\ tiah ndai, mờ bè hơ\ geh lơh geh dùl bơta kơp kờ` dờng ngan. A` gam sùm đơs nhơl mờ ala\ cau kuang atbồ, tơl hìu nha\ tàm 20, 30 tờm mắc ca den geh jơh gơ rbah. Ờ kờ` pal sang sơbì jơgloh, ngan ngồn geh bơtàu tơngguh. He geh ua\ bơta pal lơh, ờ mìng gơtùi tam bơrlu\ mờ tam mìng gơ lơm kung niam. Ù tiah, trồ tiah tàm do gơtùi lơh geh.

            -Ơ giáo sư, mắc ca la dùl chi tam pa, ngan gơ geh gơ kờ` mờ broa\ lơh sa gam ua\ kal ke bơh làng bol kòn cau tàm Tây Nguyên?

            Giáo sư Nguyễn Lân Hùng: Di gơlan ờ geh chi tam lơi bươn tam bè chi do. Geh tu\ geh ala\ tiah tàm Tây Bắc, làng bol kòn cau jơh tam la ờ gam kah tềng lơi tai, tu\ a` tus den chi tam gam gơs niam ơs, hơ\ la tàm 2 nam tam sang hơ\, nhơt neh gơguh jơnhua bloh mờ chi tam gam gơs niam, gam jơnhua dờng bè ờs. Den tàm do di lah he geh lơh ngan tam, sền sơng ka tai, den gơ la  niam ngan mờ do la broa\ pal lơh.

            -Ơ giáo sư, tu\ do ua\ ngan sươn kơphê bơh làng bol ờ geh chi kìng  tơngai, lơh aniai tus cồng nha geh. Den tờm mắc ca geh gơ tùi nàng lơh chi tam bơrlu\ bal tàm sươn kơphê?

            Giáo sư Nguyễn Lân Hùng: Jat a` ala\ chi tam bềng bơta kơp kờ` do mờ kơp kờ` tàm Tây Nguyên tam bơrlu\ bal mờ sươn kơphê la tờm plai bơ mờ tờm mắc ca. 2 bơta chi tam do ờ mìng dong sươn kơphê bol he geh tai pri jền, mờ gam sền gàr niam lơh sa: Ờ geh kơphê, geh bơ, ờ geh bơ geh mắc ca. 3 bơta chi tam do dong bal mờ ờ lơh aniai tus mờ ù, ờ go\ duh pờ ơnàng tai ba\ ù. Dilah sươn kơphê mờ bol he tam bơrlu\ bal mắc ca, bơ, jat a` la di ngan.

            -Ưn ngài giáo sư ua\ ngan.

            Jơnau do pa yal bè tờm chi mắc ca, bơta chi tam pa pơrgon geh pria\ ua\ tus làng bol kòn cau tàm càr Dak Nông. Bulah bè hơ\, jat sền sơnơng bơh Đah khoa học kỹ thuật lơh sa sươn sre chi brê Tây Nguyên, tờm mắc ca mìng gơ kờ` mờ ala\ ù tiah geh trồ tiah ờ duh, rơm hơm mriềt. Dilah trồ tiah duh rlau 30 độ C den tờm mắc ca ờ tơt plai. Den tàng lài mờ tu\ tam chi tam do, làng bol pal kờp du\ tus trồ tiah, ù tiah mờ pal tam lòng lài.

                                                       Cau mblàng Ndong Brawl mờ K’ Brọp