VOV4.K’ho - Ơla mờ broă tam wơl suơn kơphe neh kra cồng nha tơnhào ờ uă, uă làng bol tàm càr Dak Nông neh rơwah broă òt tòm kơphe neh kra bơkiar cồng kờ` tềm pềr priă. Broă lơh do neh cèng wơl cồng nha lơh sa uă.

Ồng Nguyễn Bá Lộc, cau sơnrờp ngan tàm kơnhoàl Dak Mil, càr Dak Nông lơh jăt broă bơkiar cồng kơphe pà g^t, boă lơh do ờ kal ke, mờ cồng nha broă lơh sa den geh uă rơlao: khà priă bơcri lài ngan ờ uă mìng di pơgăp 1 tơlăk priă tàm 1 lồ, tơnơ\ mờ 1 nam tòm kơphe neh geh plai. Di lah tam wơl mờ broă tam pa, 1 lồ suơn kơphe geh tă rơlao 100 tơlăk priă, mờ pal tus 3 nam tơnơ\ hơ\ sồng geh plai. Tu\ do, suơn kơphe bơkiar cồng hìu nhă ồng den geh tơnhào 6 tấn tàm 1 lồ. Ồng Nguyễn Bá Lộc, kis tàm ntum Dak Lao, kơnhoàl Dak Mil pà g^t: “Tu\ ală cau jăk chài lơh broă tàm hìu kơlôi sơnơng lơh gơs sơntìl phan tam Tây Nguyên bơto, den a` lơh broă bal, òt mờ bơkiar suơn kơphe, den cồng nha kung bè ală cau neh go\ là geh uă ngan. Den làng bol go\ bè hơ\ kung kờ` bơkiar sơl tàm ală suơn kơphe neh kra cồng nha tơnhào ờ uă, den hìu nhă a` kung bơto sồr mờ rơwah ờ uă cồng geh cồng nha tơnhào uă kờ` làng bol in bơkiar. Tu\ do, ntum bol a` kung neh bơkiar geh rơlao 20 lồ kơphe neh kra jăt broă lơh koh rơha ntê, di lah bơkiar uă den mìng is hìu nhă a` là 3 lồ nggùl mờ làng bol dê là 5 lồ”.

Mờ ồng Phan Văn Minh, kis tàm ntum Nam Đà, kơnhoàl Krông Nô, càr Dak Nông den bơh broă bơkiar cồng suơn kơphe geh anih bơto pơlam broă lơh sa suơn sre kơnhoàl dong kờl, ồng neh lơh geh suơn ờng cồng bơkiar kờ` tăc mờ làng bol tàm do in. Suơn ờng cồng kơphe geh broă dong kờl mờ bơto sồr nền nòn bơh anih lơh sa suơn sre, brê bơnơm Tây Nguên dê, bal mờ ală bơta sơntìl niam, cồng nha tơnhào geh uă, sơndră mờ kòp sek bè lòs, bè sơntìl TR4, TR8. Ồng Phan Văn Minh đơs: “Hìu nhă kung bơkiar tơlòng, dơ\ sơnrờp bơkiar ờ uă, di pơgăp bơh 1 tus 2 sào, tơnơ\ mờ hơ\ go\ geh cồng nha uă, den tàng bơkiar tai jơh tơn. Tu\ do, ală suơn kơphe hìu nhă oh mi tàm jơi nòi kung neh bơkiar jơh. Mùl màl bè suơn do mìng geh 1 rơbô 600 tòm, mơya pa do tơnhào geh 10 tấn gar. Cồng nha bè hơ\ den tàng ală cau gùt dar tàm tiah do tu\ do kung neh bơsram bal broă bơkiar uă sơl, geh ală hìu a` tus tơn tàm suơn bơkiar cau in tơn. Den suơn sơntìl hìu nhă tòm pah nam geh ai sơntìl di pơgăp 30 rơbô tòm bơkiar, den nam lơi kung geh di pơgăp nggùl kàl là jơh”.

Kung làbroă bơkiar cồng suơn kơphe in, ồng Nguyễn Công Quảng, kis tàm [òn Đức Hiệp, ntum Đức Mạnh, kơnhoàl Dak Mil den jòi is gùng dà broă lơh ndai. Ơla mờ broă òt tòm kơphe kơ\p căt cồng hơ\ sồng bơkiar, den ồng rơwah broă bơkiar cồng lài kờ` hòn gơs niam hơ\ sồng òt tòm. Ồng Nguyễn Công Quảng pà g^t: “Bơkiar cồng kơphe den a` lơh jăt broă koh rơhời, hơ\ là bơkiar cồng tàm ală tòm neh kra mờ tu\ neh p^c jơh plai den a` òt tơn tòm hơ\, den còng neh bơkiar geh hòn gơs tòm pa, là ờ gơbàn roh kàl lơh sa lơi tài tus nam tơnơ\ den kung neh geh plai sơl. Tu\ do, suơn kơphe hìu nhă a` geh cồng nha tơnhào bơh 7 tus 8 tấn tàm 1 lồ, pah nam geh tơnhào ndrờm bal bè hơ\ sùm”.

Geh ờ uă broă kờ` dong kờl làng bol tơnguh cồng nha niam suơn kơphe neh kra in

Kơphê vối gam sơnđan là kơphê rơta là chi tam uă ngan tàm Tây Nguyên. Bulah bè hơ\, gơ wèt mờ ală sươn chi neh rlau 20 sơnam, kơphê neh kra mờ ngui sơntìl yau, den tàng cồng nha dùl e\t, ờ huan geh cồng nha lơh sa. Tu\ ờ hềt kờn du\i sơrbì nàng tam pa wơl kơphê, den làng bol pal ngui ală broă lơh dùl ròt bal là lơh niam wơl ù mờ lơh tam gơl pa wơl jơh ală ntê nsrum nha, nàng sươn chi gơtùi tơn jo\ tu\ tơngai tơnhàu tus uă nam tai bal mờ cồng nha lơh geh sùm là rlau 3 tấn tàm dùl lồ. Tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn Nam, geh jơnau bơto pơlam bè do:

“Bơh kơlôi sơnơng lòt sền, den sền go\ geh uă sươn kơphê kra ngan ù den sràt ngan mờ roh bơta ndrờm bal bè phơng; pơnyơu bè sươn kơphê do den kờn lưu huỳnh uă ngan, sươn kơphê ne den jơngkah wơl lân; den jơh ală bơta gơ jơngkah tàm ù ndrờm lơh aniai ờ niam tus bơta kis dờng mờ cồng nha lơh geh bơh sươn chi dê. Bè hơ\, den gơ wèt mờ ală sươn kơphê kra ngan, làng bol pal sền gi\t wơl ù, nàng geh broă lơh ơn phơng lơh tam gơl lơh niam wơl ù, dong kơphê hòn pràn rơyas nàng gơ sa geh uă phơng nàng kis dờng niam. Bơh hơ\, bol he hơ\ sồng đòm jat ngui broă lơh tam gơl pa wơl tờm ntê nsum nha bơh broă òt sồt hơ\ sồng bơkiar lơngòt, halà lơh geh tềl sồt nàng ai chi in gơtùi hòn geh ală ntê nha pa”.

Tơnơ\ tu\ lơh tam gơl pa wơl sươn kơphê kra bơh broă òt bơkiar lơngòt halà lơh geh tềl sồt bè hơ\, làng bol kờn pal sền ngac pơn jat tai sơngka sền gàr niam sươn chi tàm ală nam pơn jat tai. Tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn Nam, đơs: “Nàng suơn kơphê geh cồng nha sùm, làng bol pal kah ală bơta tơnơ\ do: Dơ\ dùl là atbồ phơng sươn chi in pal gơ in niam ngan, tàm hơ\ geh bal atbồ ù: hơ\ là dilah ù sràt ir den kờn pal lơh tam gơl pa wơl bơh ală broă lơh ơn phơng lân, vôi...; mờ broă sơngka sền gàr ai sươn chi in tàm hơ\ geh bal ơn phơng hoá học dùl bă ring bal dipal jat bơta bơto pơlam, pơgồp bal mờ phơng hữu cơ, dilah ờ geh è rơpu kơnrồ den pal ngui phơng vi sinh halà phơng sinh hoá hữu cơ nàng lơh rơyas in kis dờng pràn. Bơta dơ\ bàr tai là, làng bol pal sền gròi tus broă atbồ tu kòp lơh aniai, tàm ală sươn kơphê kra kờn pal sền ngăc tus kòp gu ră sa aniai nha kơphê, kòm ồm dàng tờm”.

Kung jat Tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn Nam yal, ală sươn kơphê kra ngan pràn sơndră wơl mờ tu kòp là ờ huan geh. Ngan là tàm tu\ tơngai trồ tiah geh uă mìu, kơphê sùm gơtìp ồm dàng tờm, dilah ờ gờn sền go\ kòp den chi digơlan gơtìp chơ\t. Tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn Nam, pà gi\t: “Kòp ồm dàng tờm geh uă ngan bal tàm kàl prang mờ kàl mìu, mơya geh uă ngan tàm kàl mìu. Bol he sền go\ bơh broă lơh sùm lòt còp rơ wàng suơn chi, tơnơ\ tu\ he jơh ơn phơng mờ gơlơh bè là kơphê lơi hơ\ gơ pàl nha halà gơ ờ kis dờng tai, den he pal sền nền jat tờm chi hơ\ dê. Dilah sền geh tềl dàng mpờl đah bơdìh den pal còr nàng bong sơnơm. Den geh uă ngan bơta sơnơm sơm kòp geh tăc tàm drà, pơnyơu bè sơnơm viban c halà ridomin…, den làng bol geh klài kơ\t rlau mờ bè hơ\, tơnơ\ hơ\ bong tềng tềl dàng neh geh còr kloh. Bong 2 dơ\, đah bàr dơ\ bong sơnơm yah pơgăp 10 ngai. Bè hơ\ kòp geh ờ lơh aniai tai, mờ uă nhai tơnơ\, kơmhò tờm kơphê digơlan hòn wơl, bol he geh dong geh tờm kơphê hơ\ dilah sền go\ gờn. Mờ dilah tu\ tờm chi neh gơtìp chơ\t tài bơh ồm dàng tờm den là ờ gơtùi dong kờl geh, mờ pal òt jrô tus tềng tờm, mờ chu pơrgu\c mờ tơ\p jơh tờm chi gam jơngkah, tài gơ là bơh bơ sềt fusarium lơh aniai, mờ dilah he lời gam wơl tờm chi den gơ digơlan lơh bơtờp tus ală tờm ndai halà lơh bơtờp tus ală tờm chi ơm rềp kềng bal. Dilah sền go\ gờn den kòp do là gơtùi kơryan geh”.

            Jơnau “Lòt bal mờ cau lơh broă sa” ngai do rlô do pa dong pơlam làng bol mờ ală cau lơh broă sa in bàr pe broă lơh tam gơl pa niam wơl sươn kơphê kra, cồng nha lơh geh ờ uă. Do là broă lơh [ươn ngan, geh cồng nha mờ tềm pềr geh priă tă lơh mờ geh tơnhàu sùm tu\ làng bol kờn lơh tam gơl pa niam wơl sươn kơphê neh kra ngan bơh hìu bơnhă dê.

            Dilah geh ală bơta lơi gơtìp kal ke tàm ală tu\ sơngka sền gàr phan tam, ròng siam phan ròng, làng bol mờ gơ\p bơyô lòt lùp mờ Anih tờm dong kờl bơto pơlam broă lơh sa sươn sre tàm tiah he dê ơm kis, halà cih sră pơyua bol a` in jat anih: Cơ quan thường trú Đài Tiếng Nói Việt Nam khu vực Tây Nguyên, sồ hìu 19A, gùng Lê Duẩn, [òn dờng Buôn Ma Thuột, càr Daklak, bol a` geh hơ mblàng loh làng ală jơnau lùp bơh làng bol dê.

                                                Cau cih mờ yal tơng^t Ndong Brawl – Lơmu K’ Yến