VOV4.K’ho - Tàm ală nam rềp ndo, tờm chi sa plai geh sơnề bè kroăc, kuết geh ai tam tàm bàr pe kơnhoàl ù tiah bơh Tây Nguyên dê mờ gơlơh tơngo\ gơdờp ngan tàm kơnhoàl ù tiah pa. Den tàng bè hơ\, bă ù tam ală tờm chi tam do ngai sơlơ rề ơnàng uă tai.

Mơya, tài bơh do kung gam là tờm chi tam pa ngan, cau lơh broă sa gơlơh kwi kwơ ngan tàm ală tu\ tam mờ sơngka sền gàr, ngan là tàm tu\ ală sươn chi geh ală bơta bè tu kòp lơh aniai mờ cồng nha lơh geh ờ huan uă.

Tài bơh tam ală tờm phan sa lơyah ngai ờ go\ geh cồng nha lơh sa di bè jơnau kơ\p kờ`, den tàng pơgăp mờ do 6 nam, hìu bơnhă bi Bùi Văn Xuyến, kis tàm [òn 6B, xã Cư\ Êa Lang, kơnhoàl Ea Kar, càr Daklak neh khin cha tam gơl tam mờr 2 rbô tờm plai kroăc, kuết.

Ờ hềt jơh kơlôi rơcang bè bơta chài sơngka sền gàr, sac rwah bă ù bè lơi nàng gơ in dipal, sơngka sền gàr bè lơi nàng chi in kis dờng pràn, ròng gàr plai dờng niam den tàm sươn bơh hìu bơnhă bi dê geh jơnau tờm plai kuết gơtìp pàl nha, ồm rơyas lơh bi in kơlôi rơcang uă ngan, ờ gi\t pal rơcang sơndră bè lơi nàng gơ in dipal sơl. Bi Bùi Văn Xuyến, đơs:

“Sươn do geh bơh 700 tus 800 tờm kuết mơya gơtìp 20 tờm, mơya tu\ do ờ hềt gi\t sơl sơnơm lơi nàng [ồm kơryan kòp. Kung ơn sơl phơng bè ờs bè cau dê sơl mơya ală tờm chi hơ\ gơ geh sùm jơnau pàl nha, ồm rơyas, kal ke ngan kơryan jơh”.

Kung bè hìu bơnhă bi Bùi Văn Xuyến sơl, sươn chi bơh hìu bơnhă bi Hà Thanh Tuấn dê, tàm [òn 6B, xã Cư\ Êa Lang, kơnhoàl Ea kar tàm tơngai rềp ndo kung geh sơl jơnau tờm kroăc, tờm kuết gơtìp pàl nha chơ\t rơhời lơh bi in kơlôi rơcang ngan. Bi Hà Thanh Tuấn, đơs bè do:

“Hìu bơnhă a` kung tam geh mờr 1 rbô tờm kroăc, tờm kuết sơl mơya tàm sươn geh bàr pe tờm gơtìp kòp, ờ gi\t là kòp lơi sơl. Dơ\ 2 tai là hìu a` nam do rơ\p pa mu\t tàm nam dơ\ 2 mơya plai rơlu\ rơlùn mờ geh uă plai gơtìp dàng”.

Tờm kroăc, tờm kuết gơtùi tam tàm uă bă ù, bè ù nđiơm gơs rềp kềng gah dà dờng, ù dòr, ù bơrlu\ bal mờ bràs. Trồ tiah mờ dà geh gơrềng uă ngan tus bơta bơkah mờ dờng niam bơh plai dê.

Ồng Đoàn Đức Hồng, kis tàm [òn Giang Điền, xã Ea Puk, kơnhoàl Krông Năng pà gi\t, tàm tơngai chi pa tam, broă tam chi kìng tơngai kìng càl là kuơmàng ngan nàng gàr bơta trồ tiah gơ ơm sùm mờ kơryan gơ dô dà tàm kàl prang. Ồng Đoàn Đức Hồng, đơs:

 “Nàng geh chi kìng tơngai, kìng càl den a` tam tờm muồng, tờm muồng jù gam sơnđan là chi keo jù nàng he kìng tơngai lơh m[ur rơhiơm ai ală tờm chi pa tam bơh sơnrờp in. Tu\ do, tu\ neh dờng den tờm muồng hơ\ a` koh kơl te\ nàng ai ù tam bơrlu\ bal mờ tờm tiêu. Ai dà den a` geh bơta [ươn là bă ù gơ ơm tơn kềng chàr bơnơm den tàng tờ geh bàr pe sàu tơnau dà, dà ờ go\ tu\ lơi soăt. Đơs bal là geh dà sùm”.

Tàm ală tu\ tam, nàng chi kis dờng niam, geh plai dờng, uă dà, lơngồt, bơkah, sơnề ờ gơtìp ro, ờs (geh tiah sơnđan là jròng), den gơ sồr cau tam pal gi\t ngan ngồn bơta chài sơngka sền gàr bơh broă gul tờm, klah ntê, ơn phơng, tuh dà di tơngai, dà khà.

Ồng Huỳnh Hữu Vân, kis tàm [òn Hoà Thanh, xã Ea Nuôl, kơnhoàl Buôn Đôn pà gi\t, pal rwah ală bơta phơng niam, gi\t anih lơh loh làng mờ neh sền swì ngan ngồn. Pal sền ngac là ngui phơng sinh học nàng gơ in niam ai ù in mờ gơ kung kơryan geh sơl tu kòp lơh aniai.

Ồng Huỳnh Hữu Vân, đơs:

“Sươn a` do ngui bơnah phơng sinh học uă ngan tài bơh bơta phơng do cau neh sền swì. Mờ he kung ờ gơtùi ờ geh bơta phơng NPK mơya he rwah phơng NPK pal là phơng lơi geh bơta niam, ờ gơtìp lơh aniai tờm chi tam.

Mờ tàm hơ\ he kung pal pơgồp bal tai phơng sinh học, geh bè hơ\ den hơ\ sồng lơh geh chi sa plai kloh den pal ngui di bơnah phơng hơ\, den tàng sươn he dê hơ\ sồng kloh, halà bơsong tàm ù bè lơi mờ dilah blơi phơng rê khat gơboh tuh den ù hơ\ mìng ngai sơlơ ờ niam, mờ gơ ờ go\ di lơh chi in niam wơl tai.

Tài bơh ù he dê gơ neh ờ niam, den tàng tu\ do he tuh vôi nàng lơh geh độ PH nàng tơrmù [à bơnah dà mbring geh tàm ù”.

Bal mờ broă ơn phơng den, broă bơsong tu\ sươn chi geh tu kòp là jơnau kờ` pal sền gròi. Jat ồng Huỳnh Hữu Vân đơs, kroăc, kuết mờ ală chi sa plai sùm geh uă tu kòp, mơya, tu\ chi neh geh plai den broă ngui sơnơm hoá học kờ` pal kơlôi sơnơng nền ngan tài bơh dilah ngui ờ dipal den geh lơh aniai tơn tus bơta niam plai mờ ờ go\ niam gơ wèt mờ bơta pràn kơldang să jan cau ngui sa in. Ồng Huỳnh Hữu Vân, đơs tài:

“Ờ go\ tu\ lơi a` ngui uă ir sơnơm là jơnau dơ\ dùl, bơta dơ\ bàr tai là ờ go\ khat gơboh gơlềng gơlàng tàm tu\ ngui bơnah phơng tăc bal mờ sơnơm lơi tàm hơ\. Pơn yơu bè, tu\ do tàm dùl nhai he ai broă kơryan kòp mìng 2 dơ\ lơm.

Pơn yơu bè, là he pal jơh koh lơh banh ai bơnah sơnơm sinh học nàng rê [ồm. Sơnơm hơ\ là sơnơm sinh học neh lơh niam wơl mờ ờ go\ di là sơnơm hoá học ờ. Tơnơ\ tu\ jơh kòp den 15 ngai tơnơ\ den he hơ\ sồng tơnhàu gơ, hơ\ là bơh tu\ [ồm sơnơm tus tu\ 30 ngai, di ngài 15 ngai den tu\ hơ\ chi he dê hơ\ sồng niam ờdo ờdă”.

Broă kờ` phơng bal mờ broă sơndră mờ kòp tòm kroăc in

Kờ` làng bol bal mờ gơ\p bơyô geh tai jơnau g^t bè broă tam mờ sơnka sền gàr tòm chi sa plai geh tò đơs bal, tòm kroăc đơs is, tàm bơnah pơn jăt tai jơnau đơs do.

Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường, atbồ môn Lâm nghiệp mờ tòm chi sa plai, Viện Khoa học Kỹ thuật Nông lâm nghiệp Tây Nguyên geh pơlam bè broă sih phơng mờ sơndră mờ tu kòp lơh aniai tàm tòm kroăc.

Jăt Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường, atbồ môn Lâm nghiệp mờ tòm chi sa plai, Viện Khoa học Kỹ thuật Nông lâm nghiệp Tây Nguyên yal, tòm kroăc đơs is, tòm geh tò đơs bal gơtùi kis mờ hòn gơs tàm bơta duh bơh 13 tus 38 độ C.

Khà mrềt mờ duh bơh ngai mờ mang sơlơ uă den cồng nha bal mờ bơta niam sơlơ uă sơl. Rơlao mờ hơ\ tai, tòm chi sa plai geh tò broă kờ` bè dà uă ngan, tàm hơ\ uă ngan là tàm tơngai tòm lì bơkào mờ tơ\t plai, mơya kung ngòt rơngơ\t ngan là broă gơbam dà.

Tàm kàl mìu, di lah dà căt tàm ù uă mờ ờ geh tơl^k dà di tu\, tòm gơbàn ồm rơyas mờ pàl nha hơ\ sồng chơ\t.

-Gơwèt mờ tòm kroăc đơs bal là tòm geh tò geh bơta krơi is lài ngan là lì bơkào tơ\t plai kờ` ngan geh uă dà, tàm broă sền gàr pal geh uă dà. Den gơwèt mờ ală tiah mờ he kờ` tam tòm kroăc den he pal tam tàm ală tiah geh dà sùm.

Dơ\ 2 là gơwèt mờ tòm kroăc phơng sih geh kuơ màng ngan, tàm hơ\ kuơ màng ngan là tàm broă geh plai.

Dơ\ 3 là tu kòp lơh aniai mờ làng bol kung pal kah tài tòm kroăc tơrgùm tu kòp lơh aniai uă. Kuơ màng ngan là tus mờ tu tàm tòm kroăc mìng là tu còr nha, `ui sơmăc. Mờ kòp den geh ală kòp gơwèt mờ rơyas.

 He g^t là gơwèt mờ tòm kroăc bơh tiah đah tô tus tiah đah jum, tòm kroăc mờng gơbàn ală virus. Bè kòp greening là kòp ngòt rơngơ\t ngan. He kung pal kah mờ bơta krơi is tòm kroăc geh gơdờp mờ ală tiah duh, tiah geh trồ tiah duh mờ geh broă gơmù mờ gơguh bơta mrềt duh ngai mờ mang sơlơ uă den bơta bơkah plai kroăc sơlơ niam mờ cồng nha geh uă.

Di lah tam tòm kroăc tàm ală tiah geh trồ tiah mrềt di mơ den tòm kroăc ờ gơdờp ngan. Ngan là tòm kroăc den geh uă ngan sơtìl, geh uă sơntìl gơdờp mờ tiah mrềt, bè càr Sơn La, Thái Nguyên den ală sơntìl do gơdờp mờ tiah mrềt. Mơya geh uă sơntìl tòm kroăc gơdờp mờ ală tiah duh, geh bơta duh den geh tơrgùm lơh khà sơdàng uă, hơ\ là bơta krơi is tòm ngan tòm kroăc dê.

Bơdìh mờ bơta duh mrềt bal mờ khà dà den ù kung lơh gơrềng uă ngan tus mờ bơta bơkah plai. Jăt Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường yal, tòm kroăc hòn gơs niam ngan tàm bă ù m[ùr.

Mìng is tàm bă ù pơrhê bazan den khà uă bal mờ bơta niam ờ ndrờm bal. Den tàng, he pal rơwah bơta ù di pal kờ` tam.

-Kuơ màng ngan tòm kroăc gơdờp mờ ală tiah ù klàr ha là ù m[ùr. Kuơ màng là gơdờp tàm ù m[ùr. Gơwèt mờ tiah ù pơrhê bazan den tu\ tam he gam go\ 1 bơta là bơta bơkah plai gơmù rơlao uă ngan jăt mờ tam tàm ală tiah geh bă ù m[ùr. Tài ù pơrhê bazan geh khà sắt uă den lơh sràt rơlao jăt mờ bơta krơi is sơntìl tòm kroăc dê.

Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường pà g^t, broă bơtơl phơng tòm chi plai geh tò in kuơ màng ngan, ờ mìng geh cồng nha tơnhào mờ gam tus mờ bơta bơkah plai tai.

Broă sih phơng ờ di tu\, ờ di jăt mờ broă kờ` bơh tòm kroăc dê lơh broă tơrgùm khoáng mờ sơdàng tàm plai ờ geh uă, lơh plai sràt, ờ geh uă dà, plai dềt, tăc ờ kas priă. Den tàng, tàm tơl tu\ hòn gơs pal geh broă sih phơng di pal kờ` gàr niam broă geh ai tơl ală bơta đa-trung-vi lượng tòm chi sa plai in.

Tàm tơngai tơnơ\ mờ tu\ tơnhào pal koh ntê ờ niam, ntê gơbàn tu lơh aniai, ba` tuh dà tàm 20 ngai, hơ\ sồng tuh dà mờ bơtơl ală bơta phơng nha mờ sih phơng tàm tòm kờ` tơn pràn tòm lì bơkào mờ tơ\t plai.

-Gơwèt mờ phơng sih tòm kroăc in den làng bol sih phơng jăt tơngai. Tu\ tàm tơngai geh plai den he kung tơmù phơng đạm, he tơrgùm sih phơng lân mờ kali. Mờ kuơ màng ngan he pal bơtơl ờ uă khà vi lượng.

Trung lượng mờ vi lượng kờ` tơrgùm khà khoáng mờ sơdàng. Di lah he sih uă phơng đạm tàm tơngai geh plai den lơh gơbàn gơjrùh plai uă ngan. Dơ\ 2 tai là phơng sih tàm tơngai he kờ` lì bơkào tơ\t plai den he pal tơmù khà phơng đạm mờ lân, mờ he tơnguh kali den hơ\ sồng lì bơkào mờ tơ\t plai ndrờm rơlao.

Bal mờ phơng vô cơ den phơng hữu cơ là bơta phơng geh ai sồr niam rơlao tus mờ ală bơta phan tam. Broă bơtơl phơng tòm kroăc in pal kah, phơng hữu cơ sih ù 1 nam 1 dơ\, phơng chuồng niam ngan là phơng sềm rơgu\t, phơng iar. Di lah ờ geh phơng hữu cơ neh ồm den gơtùi ơla mờ ală bơta phơng hữu cơ vi sinh.

-Phơng hữu cơ gơwèt mờ ală bơta phan tam ndrờm niam. Phơng hữu cơ jăt a` là 1 nă cau lơh khoa học den bol a` lam sồr làng bol à pal tơrgùm tàm phơng hữu cơ. Kuơ màng ngan là tòm kroăc là tòm gơdờp mờ bơta phơng geh khà lân mờ kali uă den phơng kơnrồ mờ phơng sềm rơgu\t là phơng niam ngan tòm kroăc in.

Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường ai tơl^k ală jơnau kờ` sền khà phơng vô cơ tàm 1 nam mờ kờp jơh khà sih bè tơnơ\ do:

-Tòm bơh 1 tus 2 nam: khà sih tàm tơl tòm geh: nggùl k^ vôi bal mờ bơh 80 tus 150 gram phơng đạm bal mờ bơh 100 tus 150 gram phơng lân bal mờ bơh 100 tus 150 gram phơng ka li.

-Tòm bơh 4 tus 5 nam: khà sih tàm tơl tòm geh: 0,7 k^ vôi bal mờ bơh 200 tus 250 gram phơng đạm bal mờ bơh 150 tus 200 gram phơng lân bal mờ bơh 150 tus 250 gram phơng kali.

-Tòm bơh 6 tus 7 nam: khà sih tàm tơl tòm geh: 1 k^ vôi bal mờ bơh 300 tus 400 gram phơng đạm bal mờ bơh 250 tus 300 gram phơng lân bal mờ bơh 300 tus 400 gram phơng kali.

-Tơngai tòm lì bơkào pal bơtơl uă phơng lân mờ phơng kali.

-Tơngai lài mờ tu\ p^c plai 20 ngai pal bơtơl phơng kali kờ` tơnguh khà lơngồt mờ niam plai.

-Tơmù broă ngui phơng Urê kò geh lơh plai kroăc gơbàn sràt, lơh gơmù priă tăc.

                                                Cau cih mờ yal tơng^t  Lơ Mu K' Yến mờ Ndong Brawl