VOV4.K’ho - Tu\ do, tờm tiêu gam mut tàm tơngai ròng plai. Do là tơngai kuơ màng ngan gơ rềng tus cồng nha lơh geh, bơta niam bơh gar tiêu dê. Den tàng, broă git bè jơnau kờ` ơn phơng bơh tờm tiêu dê tàm tơngai ròng plai geh dong làng bol in geh tai bơta git wă sơngka sền gàr, ơn phơng dipal, bơh hơ\ dong tờm tiêu ai cồng nha tơnhàu mờ bơta niam uă. Tơnơ\ do là ờ uă jơnau tơngit bè bơta ơn phơng kung bè ală bơta pal kah tu\ ơn phơng tờm tiêu in tàm tơngai ròng plai:

Bè uă chi tam ndai, tiêu kung kờ` khà phơng ơn bơtơl tàm hơ\ geh tơl ală bơta đa lượng, trung lượng mờ vi lượng, ngan là tàm tu\ broă tam tiêu uă bè tu\ do. Mùl màl tu\ do, ngui phơng sih vô cơ là dùl tàm ală broă lơh ơn ală bơta phơng bè đạm, lân, kali, lưu huỳnh, canxi, magie, kờ` dong tơnguh jơnhua cồng nha tơnhàu chi tam in. Jat ală cau jak chài, broă ơn bơ tơl phơng vô cơ dipal geh dong tờm tiêu gơs pràn, bơta pràn sơndră mờ kòp tu sa aniai niam. Bal mờ hơ\ broă git lơh jơnau kờ` sa phơng tàm tơl tơngai gơs pràn tờm tiêu dê geh dong tờm chi jồp niam ală bơta phan pràn bơh phơng sih.

Tơngai tờm tiêu ròng plai den jơnau kờ` bè đạm, kali gơguh uă ngan, jơnau kờ` bè lân gơmù. Đạm geh bơta kuơ lơh plai dờng mhar, dong kờl tus mờ broă prap tơr gùm uă bơta pràn bè gar geh [uơn [ùai, dong tơnguh jơnhua cồng nha mờ bơta niam. Ală bơta trung mờ vi lượng geh bơta kuơ tam pà ring ală phan pràn tàm chi, lơh gơguh bơta niam plai dê, dong gar tiêu să gar mờ hòi rlau. Den tàng broă ơn phơng bơtơl dipal tàm tơngai do geh gơ rềng tus cồng nha mờ bơta niam bơh gar tiêu dê tàm lồi kàl. Tiến sĩ Nguyễn Văn Nam, cau jak chài bè sền gàr phan tam, di hìu bơsram dờng Tây Nguyên pà git: “ Tơngai do là tơngai mờ gar tiêu gơ dờng mờ prap gàr uă bơta phan ra` tàm gar tiêu, den làng bol pal ơn ală bơta phơng khoáng NPK tơl làm. Bal mờ hơ\, làng bol pal ơn ală bơta phơng vi lượng kuơ màng geh khà kali uă, nàng dong gar tiêu dờng, mờ să rlau tàm tơngai do.”

Mơya, tu\ do kung gam geh bơta cau tam tiêu ơn uă ir phơng vô cơ tàm tơngai ròng plai, mơya tơr gùm uă ngan tàm ală bơta phơng đa lượng, mờ ờ sền gròi tus ală bơta phan trung mờ vi lượng. Bơta do lơh roh khà ring tàm broă ơn phơng tờm tiêu in. Lơh gơbàn bơta ờ niam tàm broă tam gơl bơta phơng. Tơnggo\ loh làng ngan rlau jơh là kòp tep rơ tèl nha, pàl nha, croan nha, jrùh plai… Thạc sĩ Phạm Công Trí, atbồ gah ròt broă lơh sa suơn sre, brê bơnơm di anih kơlôi sơnơng bơta chài lơh sa suơn sre brê bơnơm Tây Nguyên tơngkah: “ Tàm tu\ ơn phơng làng bol sền gròi uă tus phơng NPK, tu\ do ờ uă bơta phơng NPK cih geh bal TE, mơya ù bol he dê den ờ hềt tơl. Khà trung vi lượng tàm phơng đa lượng là ờ hềt tơl. Tu\ ơn den pal ơn phơng trung mờ vi lượng kờ` gàr tơl khà, mơkung tơngkah là ba` ơn uă ir trung vi lượng, ờ di là làng bol klo yal ờ tơl trung vi lượng den ơn uă ir, geh lơh gơbàn ờ niam, mơya khà ơn dipal jat jơnau pơlam bơh ală mpồl lơh gơlik phơng dê.”

 Bơdìh mờ broă ơn bơtơl phơng vô cơ, den broă ơn bơtơl tai phơng hữu cơ chi tam in là broă lơh geh cồng nha ngan tàm broă lơh niam ù, tơng guh bơta niam ù in. Do kung là bơta phơng sih ờ gơtùi ờ geh tus mờ tơm tiêu. Phơng hữu cơ geh ală bơta pơn rơ is mờ phơng vô cơ ờ gơtùi geh. Tu\ ơn tàm ù, bơdìh mờ ai phan pràn chi tam in, phơng hữu cơ gam lơh niam ù, bơh hơ\ tơnguh bơta kuơ  bơh phơng hoá học dê. Phơng hữu cơ gam chul chồl bơta lơh broă bơh ală jơi phan kis tàm ù, kơryan bơta gơguh uă bơh ală bơta tu luh, bơ sềt kòp lơh aniai tờm tiêu. Bơta do geh kuơ ngan tus mờ tờm tiêu. Làng bol pal ơn pah nam bơh 15 tus 25 ki\ phơng è phan ròng neh jơm glòm lề bơrlu\ bal mờ chế phẩm Trichoderma tàm dùl `jrong tiêu, mơkung pal ngui tai phơng nitrat canxi nàng tơnguh khà canxi mờ vi lượng tờm chi in. Bal mờ hơ\, pal ơn bơtơl tai phơng khoáng nàng dong tờm tiêu gơs niam rlau, bal mờ hơ\, mờ ală suơn tiêu nam lài tơt plai uă den làng bol pal [ồm tai phơng ơn nha nàng bơtơl tai phơng dong tờm tiêu mhar pràn wơl. Ồng Đoàn Mễ, kuang atbồ anih pơlam broă lơh sa kơnhoàl Krông Năng, càr Dak Lak pà git: “ Bal mờ broă ơn phơng vô cơ den bol he kung pal ơn phơng hữu cơ. Tài gơ wèt mờ tờm tiêu, den jơnau kờ` phơng hữu cơ là uă ngan. 1 nam bol he ơn 2 dơ\ tàm bồ nhai mìu mờ lồi nhai mìu. Bơdìh mờ phơng jơm glòm bơh è phan ròng mờ ală bơta phơng làng bol lơh gơlik is neh lề, den bol he kung ơn bơtơl tai phơng hữu cơ vi sinh, tài tờm tiêu [uơn ngan gơtìp kòp lơh aniai, mờ bol he rơcang sơndră lài là niam ngan rlau jơh, tài tàm phơng hữu cơ vi sinh geh ală bơta jơi phan kis jai sơndră mờ ờ uă bơta kòp bè Phitottoran mờ Phuradium tàm rơyas tiêu. Den tàng, bol he pal pơgồp bal đah phơng hữu cơ mờ phơng jơm glòm bơh è phan ròng mờ phơng hữu cơ vi sinh là niam ngan rlau jơh. Mờ làng bol pal kah bè do, hữu cơ vi sinh geh jơi phan kis, dilah bol he ơn, den đah phơng hoá học mờ phơng hữu cơ vi sinh geh tơngai tam cah ngài êt ngan là 20 ngai nàng pleh lơh aniai tus bơta niam bơh jơi phan kis dê.”

Broă lơh ơn phơng tờm tiêu in kung là bơta làng bol pal kah, bulah ơn phơng hoá học halà phơng hữu cơ, làng bol ơn tơn tềng gùt dar tờm tiêu, pleh tờ rơbòng jrô lơh aniai tus rơyas tiêu. Nàng phơng hữu cơ geh jồp niam, dong pleh gơbàn hoàc huơr tu\ ơn tàm ù, den pal ngui rơhe halà nhơt nàng jơm bơh đang. Broă lơh ơn phơng hoá học niam ngan rlau jơh tàm bơta trồ tiah Tây Nguyên dê là tu\ ù tơl sùh ìo gùt dar tờm tiêu, ngài mờ tờm tiêu bơh 60 tus 70 phơng den tờ ù dùl êt nàng phơng bơrlu\ bal mờ ù, pleh tờ jrô lơh aniai tus rơyas. Dilah neh geh mai\ [ồm tàm suơn tiêu dilah tơnơ\ mờ tu\ ơn phơng mờ trồ ờ mìu, den gơtùi [ồm dà nàng phơng mut tàm ù. Tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn Nam, atbồ cơldu\ bơta chài lơh broă lài do, di anih kơlôi sơnơng bơta chài lơh sa suơn sre brê bơnoam tơngkah: “ Tờm tiêu den gơ krơi mờ ală bơta chi tam jo\ ngai ndai, là tu\ ơn phơng cau tờ rơbòng nàng ơn tàm hơ\ kờ` ù geh lơbơn, mơya gơ wèt mờ tờm tiêu, là 1 bơta chi tam geh rơyas [uơn ngan gơbàn aniai bơh ală bơta bơ sềt kòp mờ broă lơh tac rơyas tiêu là ờ niam, den tàng bol he ơn phơng đah đang mờ jat tơngai, den phơng lề hời rơhời mut tàm ù, bol he ba` tờ rơbòng nàng ơn phơng.”

Bè hơ\ tàm tơngai tờm tiêu ròng plai, làng bol pal kah tus ală bơta bè ơn ringbal ală bơta phơng đạm, lân, kali mờ ơn bơtơl phơng trung vi lượng dipal. Ngui ală bơta phơng hữu cơ vi sinh geh bơtơl bơ sềt tàm dră wơl, jơi phan kis lơh gơ lề lân kờ` dong tờm tiêu gơs pràn mờ tơnguh bơta pràn sơndră mờ ală bơta kòp tu sa aniai nàng geh kàl lơh sa tơnhàu uă.

                                                                Cau cih mờ yal tơngit K’ Duẩn.