VOV4.K’ho - Ua\ nam do,  tiêu la dùl tàm ala\ chi tam tờm ngan tàm bơtàu tơngguh  lơh broa\ sa  tàm càr Daklak. Bulah bè hơ\,  chi tam  do gam geh ai pơhìn ua\ ngan  bơta lơh kòp aniai kan ngan bồm sơnơm jơh mờ ờ hềt geh sơnơm nàng bồm  bời jơh kòp, geh lơh aniai tus  cồng nha geh mờ khà niam bơh  plai tiêu. Dùl tàm ala\ bơta gơbàn pơlam tus kòp do la bơh  cau tam tiêu geh tam ua\ ir nisơna,  sơntìl tiêu ờ git loh geh lơh bơh tềng anih lơi, ờ lơh jat broa\ lơh tam di pal.

            Hìu nha\ mò Lê Thị An kis tàm [òn 16, ntum Ea Ning, kơnhoàl Cư\ Kui` geh 1 lồ ù lơh broa\ sa suơn sre tam di 600 jrong tiêu. Mò An ai git,  suơn tiêu mò dê geh ua\ ngan  bơta  sơntìl krơi is den tàng tus tu\ pic plai, khà tiêu geh kung ờ drờm bal. Nam lài do,  mờr tus tơngai pic tiêu, nisơna suơn tiêu mò dê gơ bàn ro mờ chơt rhời bơh tềng tờm tus hờ cồng geh lơh hìu nha\ gơbàn hoàc hươr ua\ ngan. Tu\ do,  tàm suơn hìu nha\, mò An ờ hềt khin tam wơl tiêu tài ngòt kòp  gam tàm ù. Mò Lê Thị An, đơs:“Suơn hìu nha\ a` geh mờr 600 jrong tiêu mờ ờ git bơh lơi,  gơbàn mbè lơi mờ tiêu tàm suơn gơbàn chơt bơh  suơn đang tus  suơn đơm.  Chơt tiêu bơh hìu rềp bal gơ tờp tus hìu a`. Sùm dùl ngai tus còp tiêu den  sền go\ tiêu gơbàn chơt rhời, chơt jơh mờ suơn tơn”.

            Suơn tiêu bơh ồng Trần Lương kis tàm sơnah [òn An Bình, [òn drà Buôn Hồ kung geh ai go\ bơta gơbàn bè do sơl. Go\ plai tiêu tac kas rlau  pơndrờm mờ kơphe, den tàng ồng Lương neh kơl sang kơphe tam tiêu tus 650 jrong  tơnhàu tam bơrlu\ bal tàm suơn mờ sầu riêng kờ` geh tai tơnhàu tàm dùl ba\ ù. Ồng Lương kung dờp la blơi ua\ bơta sơntìl krơi is den tàng tam tiêu bè do den  di gơlan kòp gơ  geh lài tàm sơntìl, den tàng geh gơ tờp jơh mờ suơn. Rlau mờ hơ\ tai,  broa\ tam bơrlu\ bal ala\ bơta chi tam ndai tàm suơn tiêu kung geh  gơlam tus bơta tam phà phơng,  bơta pràn bơh tiêu den ờ  sô, bơh  hơ\ kòp bươn ngài  gơbàn aniai. Ồng Trần Lương đơs:“A` ờ suk ngan tài  bơta tam tiêu den pal jơh  pria\ ua\ ngan, bè lơh jrong tơnhàu, sơntìl,  tu\ do gơ chơt, làng bol cau lơi kung gơ lơh ờ suk ngan den tàng  he pal lơh mbè lơi kờ` geh lơh niam wơl suơn tiêu he dê. Lài do, ba\ suơn a` tam kơphe,  a` geh kơl sang  nàng tam tiêu tài he go\ kơphe tac êt pria\ ir, broa\ lơh gơ dờng mờ  kơphe tac  ờ kas,  kờp du\ jơh broa\ lơh ờ tềng lơi, mơya tiêu den pria\ gơ geh jơnhua den tàng a` neh   kơl kơphe tam tiêu”.

            Bơh mùl màl tàm [òn lơgar, ồng Nguyễn Xuân Trường kuang atbồ Mpồl cau lơh broa\ sa ntum Ea Ning, kơnhoàl Cư\ Kui` ai jơnau đơs lài:“Tàm tơngai lài do, bơh pria\ tiêu gơ guh jơnhua den tàng làng bol geh tam ua\  ngan tam tiêu. Bulah ala\ anih lơh broa\ geh gơnoar neh đơs lài mờ làng bol la ba` tam  ua\ ir dơle\, tài chi tiêu bươn tam, pria\ jơnhua, mơya kung bươn gơbàn tu saniai, ngan la kòp bơh bơsềt Phitopthora geh lơh tiêu gơbàn ồm rơyas mờ pàl nha. Tàm broa\ tam, bol a` geh đơs lài mờ làng bol tam wơl suơn kơphe tàm ba\ ù tiêu neh chơt,  ba` tam  ua\ ir lơh tiêu  gơbàn aniai dờng tus lơh sa mờ pria\ geh”.

             Nàng dong làng bol geh ngui ala\ broa\ lơh  sơndra\ tu sa aniai, kòp gơbàn  tềng tờm tiêu geh cồng nha, tàm jơnau đơs ngai do, tiến sĩ Phan Việt Hà lơh broa\ tàm Viện Khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên geh tơng kah làng bol in ờ ua\ broa\ lơh rcang sơndra\ tu sa aniai tềng tờm tiêu:

            -Ơ tiến sĩ, tiến sĩ gơtùi ai git tiêu sùm gơbàn ala\ bơta kòp lơi lơh aniai?

            Tiến sĩ Phan Việt Hà: Làng bol pal git jơh kàl do la bơta gơbàn ua\ ngan bơh gơbàn kòp chơt mhar, chơt lơyaì. Kòp chơt mhar geh gơ rềng tus ala\ bơta  tu luh,  geh lơh sồt rơyas mờ bơsềt Phitopthora gơmut tềng sồt rơyas mut tàm  dơlam tờm lơh gơ kòl jơh bơsơt tàm tờm  tiêu, kòp mhar chơt tu\ do bol he ờ hềt geh sơnơm sơm tàm jơh. Mờ kòp mhar chơt la bơh sras nsồp mờ tu luh lơh aniai  rơyas, tơnơ\ hơ\ la bơh bơsềt Phuarium gơmut tàm dơlam tờm mờ lơh ồm rơyas, bơh hơ\ chi geh ai go\ gơbàn ờ tơl phơng, mùl màl la ù  ờ tơl phơng mơya chi geh gơbàn bè hơ\ la tài bơh ờ gam rơyas tai nàng  jồp phơng.

            -Ơ tiến sĩ,  tu\ git go\ tiêu geh gơbàn kòp den bol he pal rwah tu\ lơi nàng bồm sơnơm dong geh cồng nha niam tus mờ  tiêu?

            Tiến sĩ Phan Việt Hà: Mờ tiêu bơh bơta gơbàn bơh ala\ kòp chơt mhar, bol he ờ hềt geh sơnơm bồm jơh den tàng bol he pal rcang lài  sơndra\ kòp, bol he bồm sơnơm jat di ngai du\, ngui ala\ bơta sơnơm đặt trị mờ geh  sồr ai ngui tus mờ kòp chơt  mhar nàng bồm chi tam in. Làng bol pal kah la bol he bồm đang nha tiêu mờ bồm tàm tiah tờm tiêu, hala bol he dong sơnơm geh gơmut tàm ù nàng gơsơt ala\ bơta bơsềt hala tuh luh gơ ơm tàm ù tài ala\ bơta gơbàn aniai bơh tàm ù drờm gơbàn aniai ngan tus mờ dờng  gơs tiêu dê.

            -Den tiến sĩ geh jơnau bơto pơlam lơi kờ` làng bol  kơryan, tơmù bà mờ dong kờl  tu\ tiêu gơbàn kòp chơt mhar, chơt lơ yài?

            Tiến sĩ Phan Việt Hà: Mờ  tiêu den ua\ ngan gơbàn ala\ kòp ngòt rngơt ngan drờm bơh tàm ù den tàng nàng git gờ` kòp la kan ngan,  pơnyơu bè ua\ kòp neh geh gơbàn bloh, bè kòp chơt lơ yài, rơyas neh gơbàn sồt mơya gơ mìng ai go\ la tiêu ờ tơl phơng, gơ bàn pàl tàm nha den tàng làng bol gơtùi ngui ala\ bơta phơng bồm nha hala phơng tuh tai mơya geh lơh tus kòp gơbàn aniai rlau tai. Mờ tiêu, bol a` geh đơs mờ làng bol, pal  sền nền nòn sùm rơyas, dilah git go\ sras nsồp,  rơyas ồm,  rơyas  gơbàn sồt den bol he pal geh broa\ lơh bơsong mhar mo.

            -Mờ  ala\ kòp bơh bơsềt lơh aniai den tiến sĩ geh jơnau bơto pơlam lơi?

            Tiến sĩ Phan Việt Hà: Mờ ala\ bơta kòp bơh bơsềt kòp lơh aniai hala bơh tuh luh tàm tam tiêu den bol he pal kah tus ala\ bơta tơnơ\ do, bol he pal lơh kloh  suơn tiêu niam ngan,  kàl do bol he pal sùm klah bà, koh ntê ala\ chi tơnhàu tiêu kis nàng geh lơh tàm suơn gơ ha pah. Kàl do geh mìu ua\ den tàng bol he pal tờ rbòng dà hòr niam ngan, tài bơh bơsềt den gơ geh gơ bơtờp gùt suơn tiêu den tàng bol he pal lơh niam broa\  geh rbòng dà sòr hòr, ba` lời dà gơ hòr bơh tờm do tus tờm ndai, do la dùl broa\ lơh kuơ màng ngan.

            -Ưn ngài tiến sĩ ua\ ngan!

                             Cau cih mờ yal tơnggit K’ Brọp