VOV4.K’ho- Đơs tus kòp gùng mhàm plai nùs, cau sùm đơs là, kòp do mìng gơbàn tàm cau kra lơm. Mơya, jăt jơnau đơs bơh ală bác sĩ gah kòp do dê, den khà ală cau kơnòm să gơbàn ală kòp bè gùng mhàm plai nùs ngai sơlơ gơguh uă. Gơbàn jơnau do, lài ngan là tài bơh broă ơm kis rài pa tu\ do dê bal mờ uă bơta mờng quèng ờ niam, bè broă sa uă ir phan sa lơmă, `ô uă ir ơlak bìer, chu jràu, ờ huan tàp pràn să jan.

Kòp gùng mhàm plai nùs là dùl mpồl kòp gơrềng tus nùs mờ gùng mhàm. Ală kòp bè gùng mhàm plai nùs sùm gơbàn, tàm hơ\ geh: kòp gùng mhàm vành, bơcah gùng mhàm tơngoh, kòp jê plai nùs bơh mè deh, as sồt puăc nùs, gơ prồ gùng mhàm tơm, van plai nùs ngkời lơyah, ờ pràn plai nùs…Jăt Mpồl lơh sơnơm Dunia (WHO) đơs, kòp gùng mhàm plai nùs geh khà chơ\t jơnhoa ngan rlau jơh tàm khà ală kòp ờ bơtờp, jơnhoa rlau mờ kòp ung thư.

Kờp bal pah ngai, Khoa Nội gùng mhàm plai nùs, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên kham mờ sơm kòp tàm hìu sơnơm ai mờr 50 nă cau kòp in, sơm kòp ai cau ờ piam kòp tàm hìu sơnơm in là 80 nă cau in, jơh ală là tàm sơnam rlau 50 sơnam. Tàm khà hơ\, geh pơgăp 10% là cau kơnòm să, bơh 30 tus 35 sơnam. Bác sĩ Vũ Văn Trường Thắng, Phó Kuang ătbồ Khoa Nội gùng mhàm plai nùs, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên, pà gi\t: Tu\ do, kòp bè gùng mhàm plai nùs gam geh tềl tơngo\ gơbàn tàm cau kơnòm să, ngan là tàm ală lơgar gam bơtàu tơnguh, bè lơgar he. Gơbàn jơnau do, là tài bơh broă ơm kis, sàu sa, `ô ơlak bìer, chu jràu uă ir. Tàm să ja` bol he dê geh ală phan kuơmàng, bè plai nùs, klờm, klờm soh, leh. Tàm hơ\, plai nùs là phan kuơmàng ngan rlau jơh tài bơh plai nùs gơ jun mhàm lòt ròng să jan. Den tàng bè hơ\, tu\ plai nùs ờ niam den gơ geh gơrềng tus ală phan ndai, lơh bal broă leh, klờm soh ờ pràn jăt bal sơl.

Bulah là kòp ngòt rơngơ\t ngan mơya broă rcăng pleh lài kòp gùng mhàm plai nùs, kuơmàng là cau dờng sơnam geh sền dờng màng ngan. Bi Phan Thị Hiên, 36 sơnam ơm tàm kơnhoàl Dăk Mil, càr Dăk Nông là dùl nă cau ai lơh pơnyơu. Bi Hiên mu\t piam kòp tàm Khoa Nội gùng mhàm plai nùs, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên tàm bơta să jan kal ke tă nhơm, jơng tê gơ rồt jơh. Bơh kham kòp, bác sĩ đơs là, bi gơbàn ờ pràn plai nùs, klờm gơbàn tơngi, ờ pràn mờ gơ toà tĩnh mhạc, gơ ha van plai nùs 2 đah. Bi Hiên bơh lài geh kòp gơguh gùng mhàm, halà gơ ntas tềng ntơh, rơm nùs pah tu\ kơlôi sơnơng kal ke mơya tài bơh ờ go\ rơcăng ngăc, đơs là să ja` he gam kơnòm den tàng ờ go\ sền gròi tus bơta pràn kơldang să jan mơkung ờ kơlôi sơl là he gơtìp kòp gùng mhàm plai nùs den tàng sùm ờ kah tus ală bơta gơ tơngo\ mùl go\ ngan bơh kòp dê. Lồi du\t là bi pal mu\t tàm hìu sơnơm nàng geh bác sĩ dong kờl sơrbac mhar tài bơh ờ pràn tai mờ chơ\t yơh. Bi Phan Thị Hiên, yal: Să ja` gơlơh glar bòl ngan, `ă ntàu lòt rê kal ke ngan, lơh bơta lơi kung ờ gơtùi sơl, uă tu\ căp soh kung ờ jai căp sơl, ờ gơtùi yờ tê. Hàu ntùng kung pal wìn sơl tài bơh ờ gơtùi cơnđoà lòt is, kră jơh jơng tê gơ ì, tơngai tơnơ\ là plai nùs gơ lòt mhar ngan, tă nhơm ờ jai tai den hơ\ sồng lòt hìu sơnơm.

Cau ndai là bi Nguyễn Thị Kim Thúy 29 sơnam ơm tàm sơnah [òn Thống Nhất, thị xã Buôn Hồ, càr Dăk Lăk. Bi Thúy sền go\ he gơbàn kòp jê plai nùs tơnơ\ tu\ deh kòn tơnhoa di 2 nhai. Lài hơ\, bi sùm jê bồ, sơ wing măt, kal ke tă nhơm, lòt rê kal ke ngan. Bơh sơnrờp bi tồn là ală bơta gơ tơngo\ hơ\ là tài bơh gơrềng bơh broă deh kòn, ờ tơl mhàm, ờ tơl can xi den tàng sùm ờ kơlôi tus ală bơta gơ tơngo\. Tơngai rềp ndo, tu\ să ja` ngai sơlơ lơbơn, `ă ntàu lòt rê kal ke ngan, bal mờ broă sùm guh măng trăng gàr kòn kòp tai den tàng bi gơtìp chơ\t yơh mờ geh cau hìu bơnhă jun tus hìu sơnơm. Bơh kham kòp, was điện plai nùs, bác sĩ đơs là bi gơtìp kòp ờ pràn plai nùs độ 3, plai nùs kal ke gơtùi pràn wơl. Bi Nguyễn Thị Kim Thúy, pà gi\t: Tài bơh tu\ oh geh bun den sùm gơtìp gơmù can xi, tồn hơ\ là bè ờs gơ dê, den tàng oh ờ go\ kơlôi sơl. Oh sùm pal lòt hờ hìu sơnơm uă ngan, sùm hùc sơnơm, să ja` ờ tơl pràn, digơlan gơtìp glar să khăt tàm tu\ lơi tơn.

Jăt bác sĩ Vũ Văn Trường Thắng, Phó Kuang ătbồ Khoa Nội gùng mhàm plai nùs, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên yal, ală jơnau lơh gơguh kòp bè gùng mhàm plai nùs gơtùi tam pà gơs 2 mpồl. Mpồl jơnau ờ gơtùi tam gơl, tàm hơ\ geh: sơnam deh, cau klau halà cau ùr mờ tàm bơtờp bơh mè bèp. Mpồl jơnau gơtùi tam gơl geh: broă ơm kis mờ sàu sa. Cau kơnòm să gơtùi lơm gròi sền geh mpồl jơnau dơ\ 2, gơmù jơnau pơhìn gơbàn kòp gùng mhàm plai nùs bơh broă: ba` `ô uă ir ơlak bìer, sa uă ir phan sa lơmă, phan sa mhar; ờ go\ di chu jràu; pal tryăng tàp pràn să ja`; pleh lời să ja` lơmă ir, kơn jơ\ ki\...

Cau mblàng Lơ Mu K'Yến