VOV4.K’ho- Bơh tu\ geh cau kơtìp kòp HIV sơnrờp ngan geh go\ tàm nam 1990, tus nam 2020, lơgar Việt Nam neh geh 30 nam mùl màl rơcang sơndră mờ kòp HIV/AIDS.

Kòp do neh lơh g^t nđờ tơlăk nă cau gơtìp chơ\t, là bơta moăt mờ ngòt rơngơ\t ngan bơh uă hìu nhă cau lơgar Việt Nam dê, tàm hơ\ uă ngan là mờ uă cau ùr ờ bơtoah gơtìp mờ kòp HIV, broă kờ` lơh mè neh ờ gơtùi lơh jăt tài kòp ngòt rơngơ\t do.

Mơya, mờ broă tơnguh bơtàu bơh gah lơh sơnơm, tu\ do, ală cau ùr gơtòp kòp HIV neh gơtùi geh bun, deh kòn pràn kơl dang bè ală cau ùr bè ờs ndai di lah gờ` geh sơm kòp rơcang lài gơtờp kòp HIV bơh mè tus hờ kòn.

HIV là măt cih lơyah bơh dùl bơta virus (Human Immunodeficiency Virus) lơh aniai tàm phan rơcang sơndră mờ kòp bơh să jan kòn bơnus dê. Di lah cau gơtìp kòp HIV ờ geh sơm kòp, virus geh deh mhar ngan, lơh aniai phan rơcang sơndră mờ kòp, wèt tus mờ tơngai AIDS mờ chơ\t.

HIV gơtòp bơh cau do tus mờ cau ndai bơh 3 gùng tờm, tàm hơ\ geh: gùng mhàm, broă b^c bài mờ bơh mè tus hờ kòn tàm broă geh bun, deh kòn, ai kòn pô. Jăt jơnau kờp, tàm 100 nă cau mè geh bun gơtìp kòp HIV geh deh 30 nă kòn gơtìp kòp HIV. Cau mè gơtìp kòp HIV di gơlan gơtìp tus hờ kòn bơh 3 tơngai tơnơ\ do:

-Tu\ geh bun: Kòp HIV bơh mè gơtòp tus hờ kòn bơh ka` bun mu\t tàm să kòn se bơh gờ` ngan, di gơlan bơh tàm poh dơ\ 8 tu\ geh bun. Geh di pơgăp bơh 17 tus 25% kòn se pa deh di gơlan gơtòp kòp HIV tàm tơngai do.

-Tu\ deh, kòp HIV gơtòp bơh dà să jan mờ mhàm cau mè gơtòp kòp HIV gơmu\t tàm să kòn se. Geh di pơgăp bơh 50 tus 60% khà kòn se pa deh gơtìp gơtòp kòp HIV bơh tàm tơngai do.

Tu\ ai kòn pô, kòp HIV di gơlan gơtờp bơh dà toh mè ha là ală sồt tềng toh mè gơmu\t tàm să kòn se. Geh di pơgăp bơh 15 tus 25% khà kòn se gơtìp kòp HIV tàm tơngai do. Den tàng, jơh ală cau ùr gơtìp kòp HIV geh bơto sồr deh reh mờ ai kòn pô mờ dà toh ndai.

Jăt ală bác sĩ lơh broă tàm gah do yal, khà kòp se gơtìp gơtòp kòp HIV bơh mè gơmù uă ngan, geh tu\ gơmù 1% di lah ală cau mè rơcang lài, lơh jăt gờ` ală broă sơm kòp rơcang sơndră lài gơtòp mờ kòp HIV bơh mè tus hờ kòn.

Broă sền gròi kòp HIV geh bơto sồr ai jơh ală cau ùr tàm sơnam deh kòn tu\ kờ` deh kòn, mơya, tàm ală cau ùr di gơlan gơtìp gơtòp kòp do uă bè cau ùr lơh broă mờ broă b^c bài mờ cau klao, gam sơnđan là ùr dri, cau ùr geh uă cau klao tir den broă lơh do sơlơ geh kuơ.

Sơnơm sơm kòp HIV (ARV) geh gơtùi kơrian mờ broă tơnguh bơtàu mờ gơguh uă bơh virus kòp HIV. Sơlơ ờ uă virus tàm să jan cau mè den sơlơ gơmù broă di gơlan gơtòp tus hờ kòn. Den tàng, broă sơm kòp HIV sơlơ gờ` den khà kòn se deh pràn kơl dang bè ờs sơlơ uă.

Gơwèt mờ ală cau ùr neh g^t gơtòp kòp HIV bơh să tòm, tu\ kờ` geh bun pal geh broă bơto sồr bơh bác sĩ sơm kòp do. Bác sĩ Huỳnh Thị Hồng Sinh, lơh broă tàm khoa rơcang sơndră mờ kòp HIV/AIDS, anih tờm sền gròi kòp tê jê să càr Dak Lak pà g^t:

-Bè ờs cau kòp sơm kòp rơlao 1 nam den neh geh niam, xét nghiệm go\ khà virus hờ đơm mờ khà geh go\, lơh jăt broă sơm kòp niam, ờ gơtìp mờ ală kòp gơtòp ndai lơi den tu\ hơ\ gơtùi geh bun.

Tu\ do, khà gơtòp kòp HIV bơh mè tus hờ kòn ờ uă ngan, mìng geh di pơgăp 0,2%. Jơh ală cau ùr lài mờ tu\ sơm kòp mờ sơnơm bè lơi den tơnơ\ mờ tu\ neh geh bun kung gam hùc bè hơ\ sơl, gàr niam sùm broă sơm kòp, ba` tam gơl sơnơm.

Tơnơ\ mờ tu\ deh bơh 6 tus 12 jơ, ală kòn se geh sồr ngui sơnơm sơm kòp HIV bơh 4 tus 6 poh tơnơ\ mờ hơ\. Broă ngui sơnơm geh lơh jăt sơlơ gờ` sơlơ niam, bơta do dong kờl kơrian mờ broă gơtòp bơh kòp HIV bơh mè tus hờ kòn.

Tàm tơngai ngui sơnơm, kòn se geh lơh ală xét nghiệm nàng g^t gơtờp kòp HIV lah ờ. Tơnơ\ mờ tu\ geh cồng nha ờ uă ngan bơh bàr dơ\ xét nghiệm, di lah kòn se ờ gơtìp kòp HIV den ba` ngui sơnơm tai. Di lah cồng nha geh go\ mờ kòp, kòn se geh sơm kòp mờ sơnơm tus jơh rài.

Jăt bác sĩ lơh broă tàm gah sơm kòp do pà g^t, tu\ do bơta niam bơh sơnơm sơm kòp HIV tàm kơnòm kòn se niam ngan. Mơya, broă lơh jăt broă sơm kòp hơ\ sồng là bơta kal ke.

Den tàng, ală cau mè, cau bèp pal geh nùs nhơm kơ\ dơn, rơlao jơh là nùs nhơm kờ` gơboh mờ kòn hơ\ sồng geh dong kờl kòn se sơrlèt mờ bơta kòp tê jê să. Di lah geh ngui sơnơm di liều, di tơngai geh ai, ndrờm sùm tus jơh rài, kòn se di gơlan geh pràn kơl dang bè să jan bal mờ nùs nhơm bè ală kơnòm kòn se bè ờs sơl.

Ùul nă cau mè ờ bơtoah gơtìp kòp HIV, jơnau kơ\p kờ` dờng màng ngan bơh ală cau do dê là geh deh dùl nă kòn bè ờs. Bơta do gơtùi geh di lah cau mè lơh jăt nền nòn broă sơm kòp bơh bác sĩ dê. Bác sĩ Huỳnh Thị Hồng Sinh, lơh broă tàm khoa rơcang sơndră mờ kòp HIV/AIDS, anih tờm sền gròi kòp tê jê să càr Dak Lak pà g^t tai:

-Cau gơtìp kòp HIV đơs bal mờ ală cau ùr geh bun đơs is, kờ` sơm kòp rơcang sơndră mờ gơtòp kòp HIV bơh mè tus hờ kòn geh cồng nha, lài ngan cau ùr pal g^t gơ\ gờ` bơta kòp HIV bơh să tờm.

Dơ\ bàr, pal sơm kòp gờ`. Dơ\ pe là pal lơh jăt broă sơm kòp niam. Hơ\ là lơh jăt broă ngui sơnơm, hùc sơnơm di tu\, tơl liều ndrờm bal; lơh jăt tơngai tus kham kòp; lơh jăt tơngai xét nghiệm den khà geh cồng nha uă ngan.

Lơh mè là bơta kuơ màng ngan bơh cau ùr dê, den tàng, ală cau ờ bơtoah gơtìp gơtòp mờ kòp do den ba` ngòt, ba` sơbì mờ pal rơcang jòi tus mờ ală hìu sơnơm sơm kòp do nàng dờp geh jơnau bơto sồr, dong kờl bè broă lơh sơnơn.

Di lah lơh jăt broă sơm kòp di pal, cau ùr gơtìp kòp HIV gơtùi deh ală kòn se pràn kơl dang, dờng pràn bè să jan mờ ngăc ngar bè nùs nhơm kung ndrờm bè jơh ală kơnòm kòn se bè ờs ndai sơl.

Sơm kòp ARV tu\ do là broă lơh mìng dùl lơm mờ niam ngan rlau jơh dong ală cau bơ tờp kòp HIV kis pràn mờ jo\ jòng. Bulah bè hơ\, nàng gơtùi geh cồng nha niam tàm broă sơm ARV, cau bơ tờp kòp HIV pal lơh ngan, kơ\ nùs lơh jat jơnau pơlam sơm kòp.

Nàng git tai bè broă do, mpồl cau ai tơnggit jơnau đơs do neh geh dơ\ boh bơr mờ bác sĩ Huỳnh Thị Hồng Sinh, khoa rơcang sơndră kòp HIV-AIDS – Tiah tờm sền gròi kòp tê jê să càr Dak Lak, jà…

Bác sĩ gơtùi pà git jơnau kờ` bơh broă sơm ARV gơ wèt tus mờ cau bơ tờp kòp HIV là `chi? Mờ broă sơm ARV gờ` geh bơta kuơ bè lơi gơ wèt tus mờ cau bơ tờp kòp?

Bác sĩ Huỳnh Thị Hồng Sinh: Jơnau kờ` bơh broă sơm ARV dê gơ wèt tus mờ cau bơ tờp kòp HIV, lài ngan là gơtùi kơryan bơta gơguh ua\ bơh virus HIV dê tàm să jan cau. Dơ\ 2 là tơnguh bơta pràn sơndră mờ kòp bơh să jan dê.

Tài virus HIV tu\ mut tàm să kòn bơnus den geh lơh aniai tế bào T-CD4, do là tế bào sơndră kòp bơh să jan dê. Tu\ virus do lơh aniai jơh tế bào T-CD4 den lơh ờ pràn tus bơta pràn sơndră kòp gam geh hòi là bơta ờ niam bơta pràn sơndră kòp gơbàn. Broă sơm ARV gờ` geh bơta kuơ dờng màng ngan gơ wèt tus mờ cau bơ tờp kòp HIV.

Bơta lài ngan là lơh gơmù jơnau gơbàn kòp jroa\ cau kòp in. Dơ\ 2 là lơh gơmù bơta pràn bơ tờp bơh cau do tus cau ndai, pơn yơu bè pơ ùr, bơklau, cau bic bài bal, ală cau cit bal. Dơ\ 3 là tơrmù jơnau pơhìn bơ tờp bơh mè tus hờ kòn. Hơ\ là 3 bơta kuơ tờm ngan tu\ sơm ARV gờ`, den tàng cau kòp pal sơm sơlơ gờ` den sơlơ niam.

Tu\ lơi cau bơ tờp kòp HIV gơtùi sơm ARV. Nàng sơm ARV geh cồng nha, cau bơ tờp kòp HIV pal lơh jat ală bơta lơi, ơ bác sĩ?

Bác sĩ Huỳnh Thị Hồng Sinh: Jat jơnau cih lài do, den tế bào T-CD4 hơ đơm 500 tế bào tàm 1 mm3 den hơ\ sồng geh sồr sơm ARV. Mơya tu\ do, sơn đờm bơh nam 2017, den jơh ală cau kòp tu\ xét nghiệm geh cồng nha bơ tờp kòp HIV den geh ai sơm ARV tơn, tơ nơ\ tu\ lơh 2, 3 xét nghiệm bè bơta pràn klờm, leh, công thức mhàm.

Hơ\ là dilah cau bè ờs. Ai gơ wèt mờ ală cau gơbàn kòp nhiễm trùng ndai bè kòp jòr bơsia\ gơtuh mhàm, as sồt klờm B, C den geh sơm kòp nhiễm trùng bời hơ\ sồng sơm ARV. Gơ wèt mờ cau ùr geh bun, tu\ xét nghiêm HIV sền go\ bơ tờp den ờ duh pal sền sơ wì bơta lơi tai, mờ ai sơm ARV tơn. Tơ nơ\ tu\ đơs nền wơl dilah ờ bơ tờp HIV den ơm ờ ai sơm tai, ai dilah bơ tờp den pơn jat tai sơm kòp.

Jơh ală cau kòp sơm ARV pal lơh jat broă sơm kòp niam. Tài do ờ di là sơnơm sơm kòp mờ là sơnơm dră wơl virus, den tàng tu\ geh sơnơm mut tàm să den hơ\ sồng gơtùi kơryan virus ờ gơguh ua\. Lơh jat broă sơm kòp niam geh 3 bơta: lài ngan là lơh jat bè jơnau sồr ngui sơnơm.

Lơh jat bè sơnơm là pal hùc di sơnơm, di khà, di tu\ tơngai, di bơta chài geh pơlam mờ hùc sùm tàm jơh rài kis. Dơ\ 2 là lơh jat bè tơngai lơh xét nghiệm, hơ\ là 6 nhai pal xét nghiệm công thức mhàm, bơta pràn klờm, leh, tế bào T-CD4 mờ xét nghiệm khà virus. Dơ\ 3 là pal kham wơl di mờ tơngai pơrgon. Pơn yơu bác sĩ ai 1 nhai hùc sơnơm den di ngai ai sơnơm pal lòt kham, gơtùi kham gờ` ngai halà tơ nơ\ 1 ngai.

Dilah ờ lơh jat broă sơm kòp den cau bơ tờp kòp HIV geh gơtìp ală jơnau gơ lời wơl lơi, ơ bác sĩ?

Bác sĩ Huỳnh Thị Hồng Sinh: Dialh ờ lơh jat broă sơm kòp niam den khà sră wơl sơnơm là ua\ ngan. Tài do là sơnơm kơryan bơta gơguh ua\ bơh virus dê, den tàng dilah ờ geh sơnơm den virus geh pơn jat tai gơguh ua\ mờ gơ gơs bơta virus dră wơl sơnơm, den tàng bơta sơnơm sơm khà 1 ờ gam geh kuơ tai.

Ua\ cau sang te\ broă sơm kòp, tơ nơ\ 1 tu\ tơngai sơm wơl den jơnau pơhìn dră wơl sơnơm là ua\ ngan, bơta pràn tam gơl tơngai mhar ngan. Gơ wèt mờ jơnau pơlam sơm kòp khà 1 den [uơn ngan, pah ngai cau kòp mìng kờ` hùc 1 pơnai sơnơm, mơya gơ wèt mờ jơnau pơlam sơm kòp khà 2 den pria\ jền sơm kòp jơnhua rlau, ngui sơnơm kung ua\ rlau, dùl ngai pal hùc 2 dơ\ sơnơm mờ gơ jat tàm tơl nă cau, pah dơ\ digơlan hùc bơh 4 tus 5 pơnai sơnơm.

Dilah cau kòp lơh jat broă sơm kòp niam den pràn să jan khi dê niam ngan. Geh ua\ cau kòp tu\ tus ndo gam tàm tơngai dơ\ 3, dơ\ 4, hơ\ là geh ua\ bơta kòp gơ jat bal, mơya tơ nơ\ tu\ khi lơh jat broă sơm kòp niam, hùc sơnơm ARV sùm den pràn kơldăng să jan neh rê hờ tơngai 1, hơ\ là ndrờm bè cau bè ờs, tế bào T-CD4 ua\ ngan, khi kung ndrờm bè ală cau bè ờs ndai, geh tu\ gam pràn rlau, ờ gơbàn ală bơta kòp jê ndai.

Cau mblàng Ndong Brawl mờ K’ Duẩn