Tiên Yên là kơnhoàl tiah kơh bơnơm geh gal làng bol kòn cau ơm kis. Tơngai lài, tàm kơnhoàl do mờng gơtìp bơta cau lòt tàm gùng ờ ndao sơgơn gàr bồ, ñô ơlăk, bièr, pơn diang gal ir cau jăt mờ kơrnoăt geh ai... Tềng đăp mờ bơta geh ngan do, Kwang àng kơnhoàl Tiên Yên neh lơh rơndăp broă lam sồt tus tơl ală xã, ƀòn tàm kơnhoàl mờ uă broă lơh bè: Pơgồp bal lam sồr bè bơta niam ờ do ờ dă tàm gùng lòt bơh ală pơrjum tàm xã, tàm ƀòn bơh ală phan yal tơngit, pà sră, panô, áp phích, ƀăng rôn tàm ală tiah geh gal cau; lam sồr mờ ală pang rùp, video niam, ƀuơn wă, di pal mờ bơhiàn bơh tơl tiah dê; pơlam gơnoar atbồ ƀòn lơgar bơyai lơh lik lòt lam sồr bè lơngăp lơngai lòt rê tàm gùng. Kwang àng kơnhoàl Tiên Yên kung neh pơgồp bal mờ Mpồl sền gàr lơngăp lơngai lòt rê tàm gùng càr, Kông ty Honda Việt Nam bơyai lơh pờ ơdŭ bơto tơnguh uă jơnau wă tàm broă măi rơndeh niam ai 80 nă cau bơsram là cau kòn cau kis tàm kơnhoàl do in. Tàm dơ̆ bơto, ală cau bơsram neh geh yal ală kơrnoăt pal jăt mờ broă lơh glài gơwèt mờ ờ uă broă lơh gơtìp tìs geh uă, tàm hơ̆ tơrgùm tàm ală mpồl lơh tìs là bơta tờm lơh tus gơtìp rềs àr tàm gùng lòt bè tìs geh khà angkôl, tìs jòt jờl ir... Thiếu tá Nguyễn Đức Tùng, Phó kwang atbồ Cơl dŭ Kảñ sát sền gàr gùng lòt, Kwang àng càr Quảng Ninh pà git: “Mờ jơnau kơ̆p kờñ lam sồr tus làng bol in nàng tơnguh jơnau git wă tŭ lòt tàm gùng, ndao sơgơn gàr bồ tŭ đì rơndeh lòt tàm gùng, geh ờ uă gơl gùng neh geh lơh niam den bañ lòt jờl ir, cèng tơl sră nggal tŭ lòt tàm gùng, mờ kơ̆p kờñ cèng geh wơl bơta lơngăp lơngai ai làng bol in”.

Jăt khà kờp bơh Ƀan Zân tộk càr Quảng Ninh yal, tàm càr do geh rơlao 162 rơbô 500 nă làng bol kòn cau, geh 12,23% khà kờp làng bol càr. Tàm ală tiah làng bol kòn cau ơm kis do, neh geh tŭ gơtìp ală bơta tìs mờ adăt gùng lòt geh uă ngan bè: Ờ ndao sơgơn gàr bồ, pơn diang gal ir cau jăt mờ khà geh ai, lòt jờl ir, sơrlèt ờ di, tàm hơ̆ uă ngan là bơh tơnơ̆ mờ gùng lòt tàm tiah kơh bơnơm geh càr bơcri priă lơh niam, ai tơl bơta niam nàng làng bol in lòt rê. Kung tài bè hơ̆ den tàng geh ờ uă làng bol ờ sền gròi, ờ lơh jăt ală kơrnoăt tàm adăt boh lam bè lơngăp lơngai tàm gùng lòt den tàng neh lơh gơtìp ờ uă dơ̆ rềs àr tàm gùng lòt.

Nàng tơmù, kơrian broă di gơlan gơtìp rềs àr tàm gùng lòt tàm tiah làng bol kòn cau, tơngai do, ală anih lơh broă geh gơnoar bal mờ càr neh rơcang lơh jăt uă broă lơh nàng tơnguh jơnau git wă, bơta ngăc ngar tŭ lòt tàm gùng ai làng bol in. Bal mờ broă lam sồr, yal tàm ală anih yal tơngit, loa pờ tơlik jơnau đơs tàm ală xã, ƀòn, mpồl lơh broă geh gơnoar gam tus bal tàm ală ƀòn mờ ngui cồng nha, gơnoar bơh mpồl cau geh bơngă pin dờn.

Tàm kơnhoàl Ba Chẽ, do là kơnhoàl tiah ngài, tiah geh gal làng bol kòn cau. Lài do, bơta lơngăp lơngai lòt rê tàm gùng kơnhoàl do gơtìp kal ke ngan, tàm hơ̆ uă ngan là ală gơl gùng lòt tàm ƀòn; làng bol, tàm hơ̆ uă ngan là làng bol kòn cau ờ ndao sơgơn gàr bồ, pơn diang uă ir cau jăt mờ jơnau geh ai, bơñul ñô... tŭ măi rơndeh gơlik geh sùm. Tềng đăp mờ bơta mùl màl do, mpồl kảñ sát sền gàr gùng lòt, kwang àng kơnhoàl neh tơnguh uă broă lơh, tàm hơ̆ geh sền kwơ tus mờ broă lam sồr, nàng tơnguh uă jơnau git wă tàm broă lơh jăt adăt boh lam bè lơngăp lơngai lòt rê tàm gùng ai làng bol in.

Mpồl Kảñ sát sền gàr gùng lòt, kwang àng kơnhoàl neh bơ̆t bơtàu broă rơndăp lơh lam sồr bè bơta niam, lơngăp lơngai lòt rê tàm gùng bơh ală pơrjum tàm xã, ƀòn, ală mpồl lơh broă; bơh ală anih yal tơngit; lam sồr mờ ală pang rùp, video niam, ƀuơn wă, di pal mờ bơhiàn bơh tơl jơi bơtiàn kòn cau; pơlam gơnoar atbồ ƀòn lơgar bơyai lơh lam sồr bè bơta niam, lơngăp lơngai lòt rê tàm gùng lòt... Bơh tŭ hơ̆, làng bol rơhời tơnguh jơnau git wă tàm broă lơh jăt ală kơrnoăt bè bơta lơngăp lơngai tàm gùng lòt tŭ lòt rê tàm gùng.

Ƀan Zân tộk càr kung neh pơgồp bal mờ UɃÑZ ală kơnhoàl Đầm Hà, Tiên Yên, Móng Cái bơyai lơh 6 dơ̆ pơrjum lam sồr, yal adăt boh lam lơngăp lơngai lòt rê tàm gùng ai rơlao 200 nă cau là cau geh bơngă pin dờn, kwang atbồ ƀòn làng bol kòn cau. Tàm hơ̆, bơh ală jơnau yal, broă lơh mùl màl mờ ală pang sră cih bè adăt boh lam neh lam sồr ală bơta pa tàm Nghị định sồ 100 nam 2019 bơh Cíñ phủ tơlik nàng lơh glài tàm gah gùng lòt ù gờl mờ gùng rơndeh ồs. Bơh tŭ hơ̆, dong kờl làng bol git ală kơrnoăt mờ lơh jăt nền nòn tŭ lòt tàm gùng.

Dùl tàm ală tơngu me dờp geh uă jơnau sền gròi là, Mpồl sền gàr lơngăp lơngai tàm gùng lòt càr Quảng Ninh bơyai lơh bơto sồr tàm broă sơm ing lài ngan tŭ gơtìp sồt să gơwèt mờ cau gơtìp rềs àr tàm gùng lòt ai làng bol in nàng tơmù ờ uă ngan ală bơta hoàc huơr bè kòn bơnus tàm ală dơ̆ gơtìp rềs àr tàm gùng lòt. Jăt mờ hơ̆, làng bol neh geh ală cau lơh broă nùs nhơm dong kờl bơto sồr tàm broă sơm ing lài ngan tŭ gơtìp sồt să tềng tiah hơ̆ tơn, broă ntrờn cau gơtìp rềs àr nàng pleh mờ sồt să sơlơ gơtìp jroă, ngòt rơngơ̆t tus mờ màng kis...

Ồng Hà Bá Linh, Ƀí thư Ci ƀộ, Kwang atbồ ƀòn Trại Giữa, kơnhoàl Đầm Hà, càr Quảng Ninh pà git: Tŭ ƀòn lam sồr dờp bal broă bơ̆t bơtàu broă lơh chài rơgơi gùng lòt tàm mpồl bơtiàn, làng bol kờñ bal uă ngan. Geh pơnrơ ngan, pa do, lài mờ nam bơsram pa 2022-2023, ƀòn neh pơgồp bal mờ kwang bàng xã tus tơl hìu nàng lam sồr, bơto bơtê bañ ai oh kòn măi rơndeh lòt bơsram, ndao sơgơn gàr bồ tŭ đì rơndeh lòt tàm gùng: “Tơl nă làng bol, ha là dùl hìu, he pal geh kơnòl lơh jăt niam ală kơrnoăt, bơdìh hơ̆ tai, să tờm he pal lam sồr tus mờ làng bol ƀòn lơgar, ală mpồl lơh broă cíñ trị tàm ală ƀòn, tàm hơ̆ uă ngan là oh kòn he lòt di tàm gùng nàng tơmù uă ngan rềs àr tàm gùng lòt tàm ƀòn”.

Bŭ lah tŭ do bơta kòp Kovid-19 kung gam kal ke, mơya Mpồl sền gàr lơngăp lơngai lòt rê tàm gùng càr Quảng Ninh kung gam lơh ngan pơgồp bal mờ ală anih lơh broă, mpồl lơh broă nàng bơyai lơh lam sồr, tơnguh uă jơnau git wă tàm broă lơh jăt adăt gùng lòt ai làng bol kis tàm tiah kơh bơnơm, tiah làng bol kòn cau in. Bơdìh mờ broă lam sồr adăt sền gàr gùng lòt, Mpồl sền gàr lơngăp lơngai  lòt rê tàm gùng càr Quảng Ninh bơto sồr làng bol bè broă sơm ing lài ngan ai cau gơtìp rềs àr tàm gùng lòt, nàng tơmù ờ uă ngan bơta gơtìp aniai bè kòn bơnus tàm ală dơ̆ gơtìp rềs àr tàm gùng lòt.

Mờ uă broă lơh ndrờm bal, làng bol kis tàm tiah làng bol kòn cau, tiah kơh bơnơm neh rơhời git wă, ngăc ngar tàm broă sền gàr să tờm tŭ lòt tàm gùng mờ rơhời bơ̆t bơtàu bơta niam chài lòt rê tàm gùng tàm ƀòn lơgar.

Ală jơnau gĭt wă bơta chài lòt rê tàm gùng niam lơngăp lơngai

Broă lơh mblàng yal adat boh lam lòt rê lơngăp lơngai tàm gùng gơwèt mờ làng bol ală càr tiah kơh bơnơm gam tìp uă kal ke tài bơh ù tiah ƀòn lơgar, dà đơs...Bulah bè hơ̆, kơnờm bơh rơcăng lài mờ tam gơl ală broă lơh mblàng yal, nùs nhơm lơh jăt adat boh lam bè lòt rê lơngăp lơngai tàm gùng bơh làng bol mờ bơh ală kơnòm bơsram dê kung neh geh tam gơl uă ngan sơl.

Pah nhai sùm, jơi nòi Zơ Râm tàm xã Tà Bhing, kơnhoàl Nam Giang, càr Quảng Nam bơyai lơh pơrjum. Ngai do, cau ătbồ jơi nòi Zơ Râm là ồng Zơ Râm Năng gam jà tai mpồl kảñ sát gùng lòt tus bal. Tàm do, Thiếu tá ồng Phan Văn Quang, Kwang ătbồ Mpồl Kảnh sát gùng lòt- Kwang àng kơnhoàl Nam Giang yal mhar làng bol in broă lòt rê niam lơngăp lơngai tàm gùng tàm ală ngai do. Mơkung pờ ti vi ai sền ală rùp hìng ai lơh pơnyơu bè ală dơ̆ rềs àr lòt rê tàm gùng, ală cau lòt tìs bơnàng gùng jăt jơnau cih bơh adat boh lam dê, ờ ndau sơgơn gàr bồ tŭ lòt rê tàm gùng...Dơ̆ mblàng yal pơgồp bal do gơlơh duh hồl ngan mờ bơnah lùp hơ adat lòt rê lơngăp lơngai tàm gùng rơndeh, ală jơnau ai lơh pơnyơu tŭ lòt rê tàm gùng tìp kƀàng yal kơryan tàm gùng.

Ồng kra Zơ Râm Năng, yal: “Pah nhai tŭ pơrjum jơi nòi, bol añ ndrờm ai tơngume mblàng yal Adat lòt rê tàm gùng rơndeh nàng bơto bơtê oh kòn kòn sau”. Thiếu tá ồng Phan Văn Quang, Kwang ătbồ Mpồl Kảñ sát gùng lòt- Kwang àng kơnhoàl Nam Giang, càr Quảng Nam yal, jơh gùt kơnhoàl geh 3 jơi nòi ătbồ sền gàr is bè lơngăp lơngai rơndăp tăp sèng là Tơ Ngôl, A Lăng mờ Zơ Râm. Nàng yal wơl adat boh lam lòt rê lơngăp lơngai tàm gùng tus mhar làng bol mhar ngan rlau jơh. Mpồl Kảñ sát gùng lòt- Kwang àng kơnhoàl Nam Giang neh jà ală jơi nòi ătbồ sền gàr is mờ mpồl cau mờr 50 nă cau kra ƀòn, cau geh bơngă pin dờn tàm tơl thôn nàng lơh pràn mblàng yal tơnguh uă bơta gĭt wă lơh jăt adat boh lam lòt rê lơngăp lơngai tàm gùng ai làng bol in. Tài bơh, tơl jơi nòi ătbồ  sền gàr is ndrờm lơh ală jơnau hơ, jơnau pơrgon pal jăt loh làng, nàng pơhìn, bơto tơngkah oh kòn kòn sau. Ai jơnau đơs bơh ală cau kra ƀòn dê sùm geh làng bol ƀòn lơgar lơh jăt. Den tàng bè hơ̆, mpồl kảñ sát gùng lòt neh ngui 2 jơnau pa yal nàng bơyai lơh 10 dơ̆ mblàng yal, phàt rlau 2 rbô 500 pang sră pang. Ờ mìng mblàng yal tus tàm tơl thôn, tơl nă làng bol in lơm, Mpồl Kảñ sát gùng lòt- Kwang àng kơnhoàl dê gam pơgồp bal mờ ală hìu bơsram bơyai lơh mblàng yal ai ală kơnòm bơsram kâp dùl, kâp bàr mờ kâp pe in...Tài bơh do ngan là mpồl cau mblàng yal tàm tơrbŏ jòng tus tơn tàm hìu bơnhă tàm broă lơh jăt adat lòt rê lơngăp lơngai tàm gùng rơndeh dùl bă geh cồng nha. Thiếu tá ồng Phan Văn Quang, sồr: Añ sồr ală anih lơh broă, ƀan, ngàñ tus lơh bal tàm dơ̆ mblàng yal ai ală kơnòm bơsram tàm tiah sar lơgar ngài do in lơh jăt niam broă lòt rê tàm gùng.

Dilah tàm tiah tờm ƀòn dờng, thị trấn- là tiah sùm geh mpồl lơh broă geh gơnoar drơng gak sùm, gròi sền sùm, rùp să kơnòm pa dờng “đì” rơndeh mô tô lòt mờr bè ờ gŏ geh, tàm ală gơl gùng tàm bàr pe xã tiah sar lơgar ngài kung gam geh sơl jơnau ală cau kơnòm rơ̆p mìng pa bơh 11 tus 12 sơnam lơm mờ geh tŭ là dềt rlau đì rơndeh mô tô pơndiang bal 2, 3 nă bơyô dùl nrơh nràng bal lòt rê bal mờ broă măy rơndeh ntoăt mhar ngan. Tàm càr Lào Cai, bơta ờ niam ngan rlau jơh tŭ do là tàm khà ală kơnòm dềt nggui bơh ngkời tàm rơndeh mô tô bal mờ mè bèp, ngan là ală oh dềt hơđơm 10 sơnam, geh tus bơh 70- 80% tàm khà hơ̆ ờ geh ndau sơgơn gàr bồ.

Jăt bi Sùng Thị Cở, làng bol kis tàm xã Sín Chéng, kơnhoàl Si Ma Cai, càr Lào Cai yal, broă lơh mblàng ờ gŏ di ờ yal tus cau mè bèp, cau dờng nàng khi in gơtùi tơnguh uă bơta gĭt wă bè ală jơnau pơhìn ngòt rơngơ̆t tàm gùng, bơh hơ̆ lơh gơrềng tus bơta gĭt wă bơh kòn dềt dê. Bi Sùng Thị Cở, đơs: Gơwèt mờ să tờm añ, den añ gŏ gơlơh dipal ngan mờ làng bol kòn cau tàm do, tài bơh tàm do oh mi cau ùr kung ờ hềt gĭt sơl bè adat lòt rê tàm gùng.

Pa do, Thủ tướng Cíñ phủ neh ai lơh jăt kơrnoăt kĭ broă lơh rơcăng sơndră rềs àr, sồt să ai kơnòm dềt in tơngai bơh nam 2021- 2030. Jăt tàm kơrnoăt do, tŭ do, Ƀộ Giao thông- Vận tải gam lơh broă rơndăp lơh rơcăng sơndră rềs àr sồt să kơnòm dềt gah lòt rê tàm gùng mờ jun pơndiang. Broă rơndăp lơh geh lơh tàm jơh ală kơnhoàl ù tiah, tàm hơ̆ geh ală càr tiah kơh bơnơm, đơs tus uă broă, bè: broă lơh mblàng yal gơwèt mờ kơnòm dềt, kơnòm bơsram sền gàr niam lơngăp lơngai lòt rê tàm gùng tŭ lòt bơsram tàm klờng mờ tŭ lòt rê tàm gùng đơs bal, broă ndau sơgơn gàr bồ, kơ̆t che sền gàr lơngăp lơngai, cơghĕ kơnòm dềt, ală broă gơrềng tus gàr niam rơndeh rơndồ sùm jun pơndiang kơnòm bơsram (rơndeh ô tô lòt jun, lòt rò, ơhò plung, rơkị, sơlàng), broă lơngăp lơngai tiah hìu bơsram bơh tiah drà tus tiah kơh bơnơm.

Nàng gàr niam lơngăp lơngai ai kơnòm dềt tiah kơh bơnơm in đơs is mờ làng bol in đơs bal, tàm ală tŭ lòt rê tàm gùng, bal mờ broă lơh lơh niam wơl phan bơna gùng lòt, broă lơh kwơmàng ngan rlau jơh kung gam sơl là mblàng yal, bơto bơtê. Bè hơ̆, mơya broă mblàng yal dilah mìng lơh jăt bè “ndờm gơ̆p”, bal bal, cồng nha lơh geh rơ̆p ờ geh uă. Ală anih lơh broă geh gơnoar pal kơlôi sơnơng bơta is rơmis lòt rê tàm gùng, gùng lòt bơh tơl tiah, tơl ƀòn dê nàng lơh broă lơh mblàng mblàng yal is, bơto bơtê ală bơta chài, jơnau digơlan gơlik geh loh làng. Ồng Phạm Đăng Bốn, Phó Củ tịc Mpồl Cau lơh broă sa càr Lào Cai, pà gĭt: Tơrgùm tàm mblàng yal ai kwang bàng in, bơh kwang bàng mblàng yal tus cau tàm mpồl cau lơh broă sa in lơh bè lơi bơta gĭt wă niam rlau bè rơndăp tăp sèng lơngăp lơngai lòt rê tàm gùng, kwơmàng pa do, bol añ mblàng yal lòt jrô tàm jơnau sồr 100, bè ală broă lơh glài mờ bơsong broă lơh glài, lơh bè lơi bơsong geh ală broă lơh tìs, ală nam rềp ndo, lơh tìs neh rơhời gơmùn mờ geh cồng nha ngan ngồn, tơngai tus do, bol añ sơlơ mblàng yal tus ală kâp kơnhoàl.