VOV4.K’ho - Broă lơh tam klac tam kơphe kơ\ kơljap tàm càr Dak Lak neh cèng wơl cồng nha bơh sơn rờp. Broă lơh do neh geh tu\ tam gơl bơhìan tam kơphe yau, dong làng bol git bơta chài lơh broă pa, tềm pềr priă jền bơcri, tơnguh jơnhua cồng nha lơh geh. Bơh hơ\, lơh gơs kơphe geh bơta niam uă, đơs tờm bơngă pin dờn kơphe Buôn Ma Thuột tàm drà kă bro:

Geh crơng gơs mờr 2 nam, mpồl tam klac lơh sa suơn sre tam kơphe kơ\ kơljap Ea Kmat, ntum Hoà Đông, kơnhoàl Krông Pach, càr Dak Lak gơ hòi geh mờr 100 nă cau tus bal tàm mpồl, jơh ală là cau kòn cau, mờ bă kơphe 140 lồ.

Broă crơng gơs mpồl tam klac sơn đờm bơh jơnau kờ` ală cau tàm mpồl dê tàm broă tam pà jơnau yal tơngit bơta chài lơh broă, dong kờl bal mờ gơp bè priă bơcri, sơntìl, phơng sih, sơnơm sền gàr phan tam mờ tac phan lơh gơs. Mpồl tam klac bơtàu tơnguh kơphe kơ\ kơljap Ea Kmat neh bơt bơtàu mat sơnđan kă bro phan lơh gơs mờ geh mpồl mat sơnđan kă bro ringbal dunia Fair Trade lơh sră cơng tàng tam kơphe kơ\ kơljap.

Ồng Lê Văn Đường ơm tàm [òn Tân Đông, ntum Ea Kênh, kơnhoàl Krông Pach pà git, bơh tu\ tus bal mpồl tam klac, ồng geh pơlam, tam pà uă mờng chài niam tàm broă tam kơphe. Mùl màl bè [ồm dà tềm pềr, ngui ală bơta phan tàm tiah kis nàng rơcang sơndră kòp tu sa aniai, ơn phơng ringbal mờ di tu\ tơngai. Kơnờm bơh hơ\ cồng nha kơphe bơh hìu nhă ồng dê geh tơnguh loh làng ngan: “ Lài do ờ hềt tus bal tàm mpồl tam klac den tam kơphe kat broă lơh tam uă, tàm sền gơp mờ lơh, den tàng cồng nha lơh geh tu\ hơ\ kờp bal mìng geh pơgap 2 tấn tàm 1 lồ. Ai tu\ do bè nam pa do, tơnhàu geh 3 tấn mờ gùl, nam lài hơ\ tơnhàu geh uă rlau tus 4 tấn 2 kơphe gar.”

Mờ jơnau kờ` tơnguh cồng nha kơphe lơh geh, tơnguh bơta git wă kă bro cau tam kơphe in, nam 2011, mờr 50 hìu nhă tàm ntum Ea Kiết, kơnhoàl Cư Mgar, càr Dak Lak neh crơng gơs mpồl lơh sa bal sưon sre drơng broă ala ringbal Ea Kiết. Kơnờm lơh jat ală khà tơl tam kơphe pa bơh dunia dê bè ơn phơng, [ồm sơnơm, koh ntê, lơh gơs mbur di mờ bơta chài geh pơlam, pic plai dum rlau 90%, kơphe lơh gơlik bơh mpồl lơh sa bal dê geh mpồl Fair Trade lơh sră cơng tàng, den tàng khà priă tac kung jơnhua rlau drà kă bro bơh 2.500 tus 3 rbô priă tàm 1 ki\. Priă lơh geh bơh ală cau tàm mpồl dê geh tơnguh bơh 10 tus 20 tơlak priă pah nam.

Mpồl lơh sa bal lơh broă geh cồng nha, gơ hòi geh ngai sơlơ gal cau tàm mpồl tus bal; tus tu\ do neh geh mờr 100 nă cau tàm mpồl, mờ bă ù tam kơphe rlau 180 lồ, gơguh uă rlau 2 dơ\ pơn drờm mờ ngai pa crơng gơs. Ồng Nguyễn Văn Phúc kuang atbồ mpồl lơh sa bal pà git: “ Pah nam gơ wèt mờ broă tam kơphe kơ\ kơljap den mpồl lơh sa bal bơyai lơh bơh 3 tus 4 dơ\ làng bol tàm mpồl in bè bơta chài lơh broă, gàr kloh niam phan sa, ờ do ờ dă lơh broă nàng khi in git. Kuơ màng, gơ wèt mờ tơl hìu nhă den pah nhai geh broă lơh, rơndap broă mùl màl tus mờ tơl mpồl lơh broă, mblàng yal làng bol in git bè broă lơh bơtàu tơnguh kơphe kơ\ kơljap, gàr bơta niam uă rlau.”

Dak Lak tu\ do geh bă kơphe uă ngan rlau jơh gùt lơgar bal mờ rlau 200 rbô lồ, mơya ndrờm bè lơh broă dềt mờ rah rài. Mut lơh rơndap broă bơtàu tơnguh kơphe kơ\ kơljap tơngai bơh nam 2008 tus nam 2015 mờ rơndap broă tus nam 2020, gah lơh broă geh gơnoar càr Dak Lak neh kờp sền, rơndap wơl bă tiah pơlam ù tiah lơh gơlik kơphe Buôn Ma Thuột mờ bă kơphe mờr 80 rbô lồ nàng bơtàu tơnguh jat rơndap broă kơ\ kơljap mờ geh mat sơnđan kă bro, geh anih lơh gơlik loh làng. Bal mờ hơ\, càr geh broă dong kờl pơn jờng lơh gơs bơta tam klac bal 4 gah tàm broă bơtàu tơnguh kơphe kơ\ kơljap, tàm hơ\ sền gròi bơta gơ rềng đah cau lơh broă sa mờ mpồl lơh sa kă bro. Tus tu\ do, gùt càr neh geh rlau 132 mpồl lơh sa bal mờ mpồl tam klac mờ ală mpồl lơh sa kă bro tam kơphe kơ\ kơljap, bal mờ bă ù ơnàng mờr 5 rbô 400 lồ. Ồng Huỳnh Quốc Thích, kuang jat jơng atbồ Gah lơh broă sa mờ bơtàu tơnguh [òn lơgar càr Dak Lak pà git: “ Bơdìh mờ ală broă lơh bơh gơnoar atbồ lơgar dê, Dak Lak kung neh geh uă broă lơh dong kờl mpồl lơh sa kă bro bơcri tàm gah lơh sa suơn sre, cau lơh broă sa mờ [òn lơgar. Bơh hơ\, Dak Lak neh dong ală mpồl lơh sa kă bro lơh broă tàm càr, ngan là ală mpồl lơh sa kă bro geh priă bơcri FDI geh bơta pràn blơi kơphe uă, den tus bal mờ làng bol nàng crơng gơs mpồl tam klac kung bè ală broă lơh kơphe geh cơng tàng nàng bơ tòm làng bol lơh broă. Dùl broă lơh hời rơ hời wèt tus kơ\ kơljap rlau tus mờ broă tam, tac kơphe hờ\ là ală mpồl lơh sa bal.”

Broă crơng gơs ală mpồl tam klac mờ mpồl lơh sa bal tam kơphe kơ\ kơljap tàm càr Dak Lak bơh sơn rờp neh cèng wơl cồng nha loh làng ngan. Bơh hơ\, hời rơhời tam gơl bơhìan tam kơphe yau, dong làng bol lơh broă sa dờp git chài lơh broă, tềm pềr priă jền bơcri tàm broă lơh sa, tơnguh jơnhua cồng nha phan lơh gơs, lơh geh kơphe geh bơta niam uă, đơs tờm bơngă pin dờn kơphe Buôn Ma Thuột tàm drà kă bro tàm lơgar mờ dunia.

Tơngai tu\ do,  gam  la nhai prang tàm Daklak. Nhai prang kung la tu\ tơngai kơphe lì  bơkàu, tơt plai den tàng kờ` pal geh broa\ lơh sơng ka sền gàr di pal nàng kơphe geh dờng ring, geh plai niam. Tàm jơnau đơs ngai do,  geh pơyua tus làng bol mờ gơp bơyô ờ ua\  bơta mờng chài bơh ờ ua\ cau lơh sa mờ tơng kah bơh ờ ua\ cau jak lơh broa\ sa suơn sre tàm broa\ tuh dà, tuh phơng kơphe in tàm tơngai lì bơkàu..

            Ồng Nguyễn Đức Thành cau geh suơn kơphe di rlau 2 lồ tàm [òn Tiến Thịnh,  ntum Quảng Tiến, kơnhoàl Cư\ Mgar ai git: tàm nhai prang di lah geh ngui di broa\ lơh bơta chài sơng ka sền gàr kơphe bơh broa\ tuh  sền dà,  bơsong niam bơkàu tus broa\ tuh phơng di pal den geh ròng  kơphe gơtùi plai niam mờ tơngguh cồng nha  bơh 15 tus 20%. Jat ồng, trồ tiah nisơna bè tu\ do den kơphe geh lì bơkàu ua\ dơ\ tềng kơphe di lah  khà bơkàu tềng kơphê bơh 5-10% ồng geh pơnjat tai ờ tuh dà nàng sang dơ\ bơkàu hơ\. Mơya di lah bưkàu gơ lì rlau 30% den geh pal lơh tuh dà jat mìu mơ kung geh pal tuh geh tơl phơng nàng bơkàu gơ pràn  tơngguh bơta tơt plai taà  sơng ka sền gàr kơphe tàm tơngai do geh gơbàn aniai dờng ngan tus geh gar kơphe. Ồng Nguyễn Đức Thành, ai git:“Lài mờ tu\ tus nhai prang, bol a`  ờ tuh phơng, bol a` mìng tuh dà nàng lơh gơ lì bơkàu lơm, den ala\ nam hơ\ tơnhàu kơphe ờ ua\ tus tu\ bol a` geh tuh phơng tàm nhai prang tơnơ\ hơ\ geh tuh dà den go\ bơkàu niam, pràn dùl ròt rlau gơ ai cồng nha jơnhua rlau go\ loh ngan”.

            Kung la cau tam kơphe geh ua\ bơta mờng tàm ntum Quảng Tiến, kơnhoàl Cư\ Mgar, ồng Cao Văn Thắng tam pà bơta mờng tuh phơng bơh hìu nha\ ồng. Ồng ai git, gơjat tàm bơta mùl màl bơh sươn chi, nam lơi geh tơnhàu, tờm geh ua\ plai den geh lơh gơbàn ờ pràn tơnơ\ jơh pic plai, he kờ` pal tuh ua\ phơng rlau mờ tuh ua\ dơ\ mờ tuh mo tơn bơh dơ\ tuh sơnrờp. Dilah dờp go\ suơn chi tơlir gơs niam den gơtùi tuh phơng dơ\ 2 nàng chi tơt plai mờ gơ dờng gơs plai bơnung:“Jat a` broa\ tuh dà, tuh phơng tàm nhai prang geh đơs tờm bơh cồng nha lơh geh jơh mờ kàl. Tài dilah ờ tơl dà tờm geh gơbàn ro, ờ cat pràn, tuh dà ờ tơl phơng den bơkàu gơlì ờ ring hala tơt plai êt ngan. Bè ờs a` geh ngui phơng Đầu Trâu bơh Bình Điền, phơng mờng ngui tus nhai prang. Tuh phơng tàm nhai prang mhar gơ lề rlau mờ bơta kờ` phơng  di pal mờ kơphe tàm nhai prang den geh cồng nha geh jơnhua rlau”.

            Nam do,  trồ tiah ờ geh bơta bươn boài den trồ prang geh pơnjat tai gơbàn. Tàm ua\ suơn làng bol neh tuh phơng, tuh dà dơ\ sơnrờp nàng  kơphe gơlì ua\ bơkàu mờ tơt plai. Jat ala\ cau jak chài nàng kơphe gơ cat pràn tàm bơta trồ prang,  tơngai duh jo\ jòng  den đàm la phơng gơ kờ` ngan kờ` dong chi  gơ mòn geh bơkàu mờ gơguh khà plai geh. Ngan ngồn la tàm trồ tiah tơngai duh geh lơh ù  ra` lơh lân tàm ù kan ngan lề nàng chi geh jồp phơng. Bal mờ hơ\, khà kali la kờ` ngan  nàng tơngguh kơphe geh tơt plai, tơngguh bơta sơndra\ bơh tu sa aniai mờ trồ tiah ờ niam. Kờ` tuh phơng di tu\ tơngai mờ di khà phơng tuh tàm tơngai tu\ do,  kỹ sư Phạm Phú Hưng cau jak lơh broa\ sa phơng tuh Bình Điền tơng kah:

            “Bè ờs, làng bol pal tuh phơng bal mờ tàm dơ\ tuh dà. Mờ ala\ suơn gơbàn ờ pràn tơnơ\ jơh pic plai den làng bol pal tuh phơng mo tàm dơ\ lài jơh, khà phơng tuh tàm dùl  tờm kơphe bơh 200 tus 250 gràm mờ bơta phơng Đầu Trâu tàm nhai prang. Mờ ala\ suơn gam gơs tơlir niam, làng bol he gơtùi ờ tuh phơng hala tuh êt di bơh 100-15 gràm. Dơ\ tuh phơng tờm ngan bơh kơphe la dơ\ tuh phơng dơ\ 2. Tu\ làng bol tuh phơng dơ\ do, geh dong kơphe tơngguh bơta tơt plai kung bè dờng plai bơnung. Khà phơng tuh dơ\ do bơh 300-400 gràm dùl tờm, dùl dơ\. Tu\ làng bol tuh phơng di pal  geh dong kơphe pràn tơl pràn tam dra\ mờ tu sa mơ kung geh dong geh  tus broa\ lơh  kơphe ai geh cồng nha ua\ tàm  lồi kàl”.

             Tu\ tơngai tu\ do  ua\ ngan ala\ suơn kơphe gam gơ mòn  bơkàu mờ lì bơkàu. Do la tu\ tơngai gơbàn aniai dờng ngan tus cồng nha kơphe tàm kàl tus. Den tàng ngan, làng bol kờ` pal sền jat, tus còp suơn sùm sền jat bơta pràn bơh suơn chi nàng geh dùl kàl tơnhàu ua\.