VOV4.K’ho - Kơphe geh khà tơl dunia neh geh rlau 50% khà kơphe bơh Việt Nam dê, sơrlèt rlau khà mờ gah lơh broă sa mờ bơtàu tơnguh [òn lơgar dà lơgar ai tơlik. Tam kơphe geh khà tơl, mpồl lơh sa kă bro bal mờ làng bol lơh broă sa ndrờm geh dờp bơta kuơ tài bơh tac yòm rlau, mờ ală mpồl blơi kơphe bơh lơgar ndai den geh sùm kơphe geh bơta niam uă. Do là tơng go\ niam dong gah lơh kơphe Việt Nam tơnguh jơnhua bơngă mờ bơta pràn tàm pơr lòng tàm drà kă bro dunia:

Ồng Nguyễn Bá Yên, ơm tàm [òn 15, ntum Hoà Đông, kơnhoàl Krông Pach, càr Daklak pà git, hìu nhă ồng dờp ơpah 1 lồ mờ gùl kơphe bơh mpồl lơh sa kă bro kơphe Thắng Lợi dê. Sơngka sền gàr jat jơnau pơlam, tac kơphe mpồl lơh sa kă bro in, hìu nhă ồng kung bè ală hìu nhă tàm do ndrờm geh dờp bơta kuơ. Ồng đơs: “ Mpồl lơh sa kă bro dong kờl tơl tấn kơphe ris là 700 rbô priă. Jơh pic tac mpồl lơh sa kă bro kơphe Thắng Lợi in den sùm khà priă tac jơnhua rlau 1 rbô priă tàm dùl ki\.”

Ồng Nguyễn Văn Thanh, atbồ mpồl lơh broă 15 – 1, mpồl lơh sa kă bro kơphe Thắng Lợi đơs tờm, tam kơphe jat rơndap broă geh pơlam, den tàng suơn chi sùm gàr cồng nha tơnhàu mờr 3 tấn mờ gùl tàm 1 lồ. Ồng pà git: “ Bơta niam suơn chi dê tu\ lơi kung niam rlau pơndrờm mờ bơdìh. Lơh jat jơnau pơlam den tàng sồr cau lơh broă pal mut lơh jat, tus nhai den geh kuang bàng tus sền, dilah ờ hềt lơh jơh den pal lơh gơ in jơh, bơh broă jì nhơt, kleh tờk, koh ntê, tam chi kìng mbur…hơ\ sồng pic plai jat khà dum, den kơphe lơh geh niam mờ cồng nha tơnhàu jơnhua rlau.”

Tu\ do, mpồl lơh sa kă bro kơphe Thắng Lợi gam bal mờ làng bol lơh broă sa tam 1 rbô 200 lồ kơphe jat khà tơl UTZ Certifed mờ Rain Forest. Ồng Vũ Đình Nội kuang jat jơng atbồ mpồl lơh sa kă bro do pà git, kơphe tac hờ lơgar cau bơh mpồl dê sùm geh priă cồng uă rlau mờr 300 đôlar Mỹ pơn drờm mờ kơphe ờ geh khà tơl, tài ờ gơtìp kờp hoàc mờ geh kờp tai priă jờng tài bơta niam. 3 bơta kuơ màng nàng lơh geh cồng nha tàm broă tam kơphe kơ\ kơljap, hơ\ là pal lơh niam broă sền gàr suơn chi, atbồ kơ\ rơndap broă lơh mờ kờp priă jờng chul chồl cau lơh broă in. Ồng Vũ Đình Nội tam pà mờng chài: “ He pal lơh niam broă gàr niam ngap lơngai, ờ do ờ dă nàng lơh geh bơta iang nùs cau lơh broă sa in, ttài dilah ờ geh bơta ngap lơngai, den broă cau lơi cau hơ\ pic, gơ lơh aniai tus rơndap broă he dê. Dơ\ 2 tai là broă mblàng yal, bơh sơn rờp den digơlan khi mut lơh dùl bă rồn bơ klơn, mơya tơ nơ\ hơ\ den gơs dùl bơta mờng quèng, broă do mìng tơmut he tàm dùl rơndap broă lơh niam, den ờ geh bơta lơi là kal ke, gơ gơs dùl mờng quèng lơh broă niam ngan. Tu\ hơ\ priă bơcri lơh ờ gơguh, mơya cồng nha lơh geh den jơnhua rlau, mờ mpồl lơh sa kă bro den tă dùl bơnah cồng nha lơh geh jơnhua rlau hơ\ nàng jờng cau lơh broă in.”

Ờ di mìng tàm mpồl lơh sa kă bro Thắng Lợi, mờ broă tam kơphe kơ\ kơljap geh khà tơl dunia neh geh mut lơh làm gùt tiah tàm Daklak kung bè tàm gùt Tây Nguyên. Ală bơta kơphe geh khà tơl uă ngan là 4C ( hơ\ là kơrnuat pal jat bal cau tam kơphe in), UTZ Certifed, RFA ( hơ\ là brê tiah uă mìu) mờ Fairtrade ( kă bro ringbal). Tus tu\ do, kơphe geh khà tơl neh geh 1/3 khà kơphe, geh tus 58% khà kơphe lơh geh bơh càr Daklak dê. Jat ồng Huỳnh Quốc Thích, kuang jat jơng atbồ gah lơh broă sa mờ bơtàu tơnguh [òn lơgar càr Daklak, tam kơphe kơ\ kơljap geh pơn jờng mut lơh bal mờ bơt bơtàu [òn lơgar pa nàng cèng wơl cồng nha niam rlau. Ồng pà git: “ Broă lơh do cèng wơl cồng nha loh làng ngan, tu\ he lơh jat khà tơl den bơdìh mờ broă kơljap bè tiah kis, lơh sa den gam geh cồng nha bè mpồl bơtiàn niam ngan, pơn yơu bè mpồl cau lơh broă sa rah rài lài do, tu\ do bal mờ gơp lơh bal den tơl broă gơs [uơn rlau. Den mờr tus bol a` geh pơ gồp bal tàm uă broă lơh, pơn yơu bè bơt bơtàu [òn lơgar pa, tàm hơ\ jơnau kờ` bè broă lam lơh sa làng bol dê, tài gơ wèt mờ càr Daklak den tờm kơphe là bơta sac rơ wah lài ngan.”

Mờ ală bơta kuơ kung bè cồng nha bơh broă tam kơphe jat khà tơl dunia gam cèng wơl, ngai sơlơ geh uă làng bol lơh broă sa tàm Daklak tus bal lơh jat broă lơh do. Bơh hơ\ pơgồp bơnah tơnguh jơnhua cồng nha phan lơh gơs, tơnguh priă lơh geh tàm bă ù tam kơphe gam geh tu\ do.

Ờ ua\ bơta mờng tuh phơng kơphe in tàm nhai mìu.

Mut tàm nhai mìu kung la tu\ plai kơphe  dờng, pơnjat bal mờ hơ\ la gơ cat tờk, cat cồng, den tàng broa\ tuh phơng kơphe in tàm tu\ tơngai do la kuơ màng ngan, pơ gồp bal geh tơl phơng mờ ròng geh ntê pràn tus geh plai nam tơnơ\ in. Tơnơ\ do Thạc sĩ Phạm Công Trí cau kuang lơh broa\ Viện khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên geh tơng kah làng bol mờ gơp bơyô ờ ua\ bơta mờng tuh phơng kơphe in tàm nhai mìu.

Jat sền sơnơng bơh ala\ cau jak chài,  broa\  dờng bơh kơphe geh tam pà ua\ tu\ tơngai, tàm hơ\ geh tơngai dờng bơh plai bơnung la dùl tu\ tơngai kuơ màng ngan. Tơngai do,  kơphe kờ` ua\ phơng nàng ròng tờm, ròng plai,  bè ờs làng bol tuh phơng  di tus ngai he  du\ mờ khà phơng ua\ ngan la phơng NPK. Mơya khà trung vi lượng tus mờ kơphe den gam ua\ ngan hìu nha\ làng bol gam ờ hềt lơh di. Tu\ do,  geh ua\ bơta phơng tàm drà ka\ bro, tềng bào geh cih TE mơya mìng  lơh  di bơta kờ` niam  khà trung vi lượng kơphe in la ờ hềt tơl bơta kờ`. Broa\ ờ tơl  trung vi lượng la dùl bơta geh lơh  lam bồ lài la lơh gơ jrùh plai tu\ do. Bal mờ hơ\, jat thạc sĩ Phạm Công Trí cau kuang lơh broa\ Viện khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên den tu\ do ua\ ngan tàm ù  bol he dê tam kơphe geh gơbàn sràt dàn tàng ờ tơl Magie, lưu huỳnh, silit ua\ ngan. Dilah ờ bơsir ala\ bơta trung lượng do den nha, mờ rơyas kung ờ pràn. Geh ai go\ bơh nha la gơbàn pàl is hala pàl jù den tàng kơphe ờ pràn kung lơh geh gơbàn gơ jrùh plai: “Tơng kah mờ làng bol la bal mờ broa\ ngui phơng geh khà NPK di pal bè 16-8-16, 16-7-17…den bol he  pal sền kuơ ngui tơl bơta trung vi lượng. Pơnyơu bè dơ\ 2,  làng bol geh tuh bơsir Magie, Silit mờ Canxi den  dơ\ tơnơ\ bol he pal tuh bơsir  phơng geh Bo, kẽm. Hơ\ la,  tàm dùl nam bol he pal bơsir geh 5 bơta do den bơta gơ jrùh  plai bơh  gơ sơng ngoài ngui phơng geh gơmù ua\. Tàm drà ka\ bro tu\ do ờ ua\ cau lơh sa geh lơh gơs phơng tuh ua\ khi kung geh ai bơta trung vi lượng tàm phơng NPK, bulah kờ` broa\ tuh di, di pal khà phơng den chi hơ\ sồng gơ  sa phơng niam mờ chồl guh geh bơta kờ` phơng mờ geh  bơsong  kơphe ờ gam gơ jrùh plai tai, dong kơphe  geh  plai ua\ mờ  tơnhàu ua\ kơphe”.

Bal mờ bơta gơ jrùh plai bơnung,  bơh bơsir tuh phơng ờ di pal  la bơta gơbàn cruan nha  kung gơbàn ua\ ngan. Bè ờs, làng bol tuh  ua\ phơng NPK mờ khà phơng tuh ua\ mờ bol he gam bồm tai phơng  đang nha ua\ NPK tài bol he kơp kờ` lơh chi gơbàn cat pràn, tơt ua\ plai, mờ geh plai ua\. Mơya, bơta do geh lơh kơphe pal lơh jơh pràn sa\ ngui ala\ bơta trung vi lượng tàm ù den tàng broa\ tuh  bơsir ala\ bơta do neh gơ gơs kuơ màng ngan. ồng Phạm Công Trí tơng kah tai: “Khà phơng do kờ` mơya  pal ai di mờ tơl. Dilah bol he ai jơnhua ir, chi hala ù kờ` den geh lơh gơbàn khih den tàng gơ lơh phơng jơng kah mờ ờ tơl ring bal ngan la ờ geh tơl ala\ bơta trung vi lượng mờ geh ai go\ ngan la kẽm, bo, magie gơ lơh cruan ala\ nha. Dilah ờ tơl Bo, chi geh lơh  gơs nha ntê rơsòn kơnđà hơ\ la ala\ ntê gơ pal lì bơkàu den ala\ kồ ntê geh gơ lì dùl cat bè  rơsòn kơnđà bơh nha geh gơ ai go\ kơnjơ\ ngan. Ờ tơl kẽm nha gơ cruan lơh tờm kơphe ờ bè ơs. ờ tơl Magie den bol he go\ nha ờ  gơ prồ dờng geh lơh nha gơbàn  rơ ồ den tàng tu\ tuh phơng,  bol he ờ mìng gơ ơm wơl tàm bơta phơng khoáng mờ bol he geh ngui tai ala\ phơng hữu cơ nàng bol he   geh dong kờl geh bè hơ\ den bơta gơbàn ờ niam tàm nha kung geh gơbàn aniai tus gơ jrùh plai hơ\ sồng geh bơsong geh bơh sơnrờp”.

Thạc  sĩ Nguyễn Công Trí kung geh bơto pơlam làng bol, bơdĩh mờ tuh phơng hoá học den broa\ gehlơh bal tuh phơng vi sinh mờ phơng chuờng geh cèng geh cồng nha geh lơh niam  gơs nđơm ù jơnhua rlau. Bulah bè hơ\ làng bol kung pal kah pal geh glòm lơh ồm lề phơng chuờng lài mờ tu\ tuh  tàm  chi tam in:“Tu\ bol  he jơm glòm phơng den khà phơng kung gơguh rlau mờ ala\ bơta lơh kòp kung geh  gơbàn kơryan pleh lơh aniai tus mờ  suơn chi. Tu\ geh ngui phơng chuờng mờ phơng vi sinh bè hơ\, den  kung geh lơh bơtờp tus phơng chuờng dong broa\  tuh phơng geh niam rlau. Bol he pal tuh hơ\ sồng bôr mơ ù,  tuh phơng tu\ ù ìo, tam pà bơh 2 tus 3 dơ\ tàm nhai mìu. Phơng chuờng dne geh tuh dùl dơ\ lơm mo tài bè hơ\ phơng vi sinh gơtùi geh gơ ơm tàm ù tus 6 nhai mơya pràn rlau jơh la bơh dùl nhai mơ gùl tus 2 nhai lơm. Bol he geh tam pà dềt tuh phơng bè hơ\ kờ` tu\ lơi vi sinh vật tam dra\ kòp kung  geh rcang lơh broa\  tàm suơn chi”.

Gơtùi đơs tu\ do,  pria\ kơphe drờm  lơyah den tàng ua\ ngan làng bol ờ  gam  hoàn kờ` ngan mờ broa\ sơng ka sền gàr chi tam. Bulah bè hơ\, kơphe gam la  chi tam tờm ngan cèng wơl phan bơna tơlik tac mờ lơgar cau dờng. Nàng tam kơphe kơljap làng bol kờ` pal lòt còp suơn sùm, mut lơh niam ala\ broa\ lơh tuh phơng di pal, rcang sơndra\ tu sa aniai di pal, di tu\ pơ gồp ngan cèng wơl cồng nha geh niam,  wèt tus dùl rài lơh sa kơ\ kơljap.

          Cau cih mờ yal tơnggit K’ Duẩn mờ K’ Brọp