VOV4.K’ho - Tơngai lài, bàr pe nă cau lơh broă sa mờ mpồl lơh sa kă bro tàm Tây Nguyên neh tam pa wơl tơn kơphê jat bơta mờng chài mờ bơh sơnrờp neh lơh geh cồng nha, pờ tơlik bơta kơ\p kơnờm pa tàm broă bơsong jơnau kal ke tam pa wơl kơphê tu\ do.  

Ồng Trần Văn Ngoạn, ơm tàm [òn 12, ntum Ea Tu, [òn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dak Lak geh mờr 5 lồ kơphê neh kra, jo\ sơnam, ờ geh tơnhàu uă. Pơgăp mờ do 5 nam, ồng Ngoạn neh koh kơl sươn kơphê nàng ai ù tam pa. Ồng pà gi\t: Ù tam kơphê rlau 20 nam, ngui phơng hoá học uă den tàng gơtìp klàr ờ niam tai. Tu\ du\i sơrbì kơphê, dilah tam biăp bùm khuah rbài kung digơlan ờ huan niam sơl. Den tàng bè hơ\, ala tài tam tàm sơdar biăp bùm khuah rbài, ồng ngui phơng rơpu kơnrồ, phơng hữu cơ nàng lơh tam gơl pa wơl ù, mờ tam pa wơl kơphê : “Lài ngan gi\t là pal tam gơl jơh ală sơntìl, tơnơ\ hơ\ là lơh tam gơl pa wơl ù, lơ òr jơh hơ\ sồng tuh bàr pe bơta phơng hữu cơ, vôi, phơng lân, è rơpu è kơnrồ nàng lơh tam gơl pa ù gơkờn mờ broă tam pa wơl. Tàm ală tu\ tam pa, broă sơngka sền gàr pal geh lơh uă mờ niam rlau mờ lài do, tài bơh tàm ù ờ gam geh tai bơta nđiơm gơs, ù ờ rài niam den tàng sùm pal crài ù, lơh geh uă tai hữu cơ phan kis dềt tàm ù”.

Tơnơ\ 5 nam sơngka sền gàr, sươn kơphê bơh ồng Ngoạn dê kis dờng niam ngan mờ neh lơh geh 3 tấn gùl tàm dùl lồ. Kung bal mờ broă tam pa wơl tơn kơphê ờ duh tàm sơdar tờm chi tam, mờ gi\t broă lơh ù là broă kuơmàng ngan rlau jơh, ồng Nguyễn Đại Ngọc kuang atbồ Mpồl lơh sa kă bro kơphê Ia Grai, càr Gia Lai, pà gi\t: mpồl lơh sa kă bro neh tam pa wơl geh cồng nha rlau 200 lồ kơphê. “Broă lơh tam gơl pa ù là pal lơh kloh jơh bơh rơyas, broă lơh do là dờng màng ngan rlau jơh tài bơh tu kòp gơ ơm tàm rơyas, uă bă ù lơh ờ geh cồng nha là tài bơh tu luh. Bơtô tờ pal dờng mờ jrô mờ ờ go\ di tờ tềng bơtô lài do. Do là gơ wèt mờ ală sươn kơphê koh kơl jơh. Den geh tus 60% sươn kơphê bol a` jơh du\i sơrbì mờ tam pa wơl tơn tài bơh bol a` gi\t do là sươn kơphê neh kra, jo\ sơnam, ờ gơtìp bơtờp kòp, sơrbì jơh rơyas kơphê tàm sươn mờ lơh kloh niam wơl bă ù den là gơtùi tam pa wơl tơn”.

Bè hơ\, mờ broă lơh tam gơl pa ù mờ tam tơn neh pờ tơlik jơnau kơ\p kơnờm pa bè dùl broă lơh tam pa wơl kơphê tàm ală càr Tây Nguyên.

Jat rơndap broa\ bơh tu\ do tus nam 2020, 4 càr Gia Lai, Daklak, Dak Nông mờ Lâm Đồng geh tam pa wơl kơphe tai di 70 rbô lồ kơphe. Nàng pơ gồp dong làng bol mut lơh geh cồng nha broa\ tam pa kơphe, tu\ do, tiến sĩ Trương Hồng kuang jat jơng atbồ Gah  jak chài, chài rgơi lơh broa\ sa suơn sre chi brê Tây Nguyên geh đơs loh bè bơta chài bơh sơnrờp tàm broa\ tam pa wơl kơphe.

            -Ơ ồng, tu\ lơi den làng bol pal tam pa wơl  suơn kơphe he dê?

            Tiến sĩ Trương Hồng: Kơphe tàm Tây Nguyên neh geh tam bơh jo\ ngan bloh, ua\ ngan suơn kơphe geh tam  bơh ala\ nam 1980 tus tu\ do, den tàng sền bal ba\ ù tam kơphe neh kra slơ ngai slơ ua\. Tu\ suơn kơphe kra den cồng nha tơnhàu lơyah di 1 tấn mơ gùl sùm tàm ua\ nam den tàng he pal tam pa wơl kơphe. Tài cồng nha tơnhàu bè hơ\ geh ờ jơnhua.

            -Tu\  kờ` tam pa wơl kơphe, làng bol kờ` pal kah ala\ bơta lơi?

            Tiến sĩ Trương Hồng:  Lài jơh, geh sền suơn kơphe tam pa he dê lài mờ tu\ rồ dus gơ geh gơbàn kòp lah ờ. Do la bơta geh ai go\ kuơ màng ngan. Dilah ờ kòp den bol he gơtùi tam pa mo tơn. Dilah suơn kơphe lài mờ tu\ tam pa wơl geh kòp, den bol he sền suơn kơphe gơbàn kòp êt hala ua\. Dilah kòp êt den tam pơdar chi tam ndai 1 nam, kòp ua\ den tam chi tam ndai 2 nam mờ do la broa\ pal lơh. Dơ\ 2, tu\ tam pa wơl kơphe làng bol pal kah rwah sơntìl niam. Tu\ do geh ờ ua\ sơntìl kơphe neh geh Gah lơh broa\ sa mờ bơtàu tơngguh dà lơgar dờp la sơntìl geh cồng nha jơnhua, mờ niam. Tơnơ\ tu\ tam, làng bol pal tuh phơng dipal mờ ring bal jat pơlam  tàm  broa\ tam pa wơl kơphe. Tàm hơ\ geh tơng kah broa\ tuh phơng hữu cơ. Dilah gơtùi geh den pal tuh phơng 1 nam dùl dơ\ geh dong kơphe dờng pràn mờ dờng niam.

            -Ồng gơtùi đơs loh rlau tai bè broa\  rcang ù tàm  broa\ tam pa wơl kơphe, geh mut lơh mbè lơi?

            Tiến sĩ Trương Hồng: Tơnơ\ jơh pic plai den he  du\i sang mo tơn hơ\ sồng lơ òr ta\ rơyas kơphe, khòm kloh jơh rơyas mờ ìs ù. Tơngai ìs ù slơ jo\ den slơ niam. Tu\ ìs ù bè hơ\,  tơngai sòl geh lơh duh tàm ù mờ gơtùi lơh chơt tu luh tàm ù hơ\ mờ lơh tơmù lơh kòp ồm rơyas kơphe tơnơ\ do. Pơnjat tai la bol he pal bơsong ù mờ broa\ lơh tuh vôi tàm jơh ba\ ù, nàng tơmù sràt ù dê mờ tơnơ\ hơ\, dilah lài mờ tu\ tam pa wơl kơphe tàm suơn chi ờ kòp, den bol he gơtùi tờ bơtô, gơs tờ bơtô den he tuh phơng chuờng, phơng lân kờ` mut lơh broa\ tam pa tàm nhai 5, nhai 6. Dilah suơn chi gơbàn kòp, den gơjat mờ gơbàn kòp den he pal tam chi ndai mờ ala\ bơta chi tam jơi khoah hala ala\ chi tam ndai kờ` bol he geh tơnhàu ndang mờ geh tam pơdar ndang geh lơh ala\ jơng kah phan tam bol he gơtùi jàu wơl jơh ù in, lơ òr ù geh dong tơngguh khà hữu cơ tàm ù bè hơ\, den ù bol he dê geh  nđiơm gơs rlau, pơ gồp bal dong kơphe dờng pràn mờ dờng niam tơnơ\ do.

            -Tơnơ\ geh lơh niam wơl ù, broa\ rwah sơntìl geh kuơ mbè lơi mờ làng bol pal kah broa\ lơh lơi tu\ rwah sơntìl, ơ ồng?

            Tiến sĩ Trương Hồng: Sơntìl la bơta geh kuơ màng ngan tus mờ chi tam jo\ sơnam đơs bal tàm  hơ\ geh kơphe. Tu\ tam pa wơl kơphe, làng bol pal kah la tu\ do bol he geh ala\ broa\ lơh dong kờl sơntìl kơphe ai tus  cau tam in  geh mut tam pa wơl, bơh gah lơh broa\ Vicofa hơ\ la mpồl kơphe ca cao Việt Nam pah nam nàng khi geh dong kờl sơntìl TRS1, do la bơta sơntìl geh tam mờ gàr, geh ai tơnhàu jơnhua ngan, kơphe niam. Dơ\ 2 tai la bơh gah broa\ lơh bal bơh Gah jak chài chài rgơi lơh broa\ sa suơn sre chi brê Tây Nguyên mờ mpồl Nestle, đah do  cau geh dong kờl di 50% lơm, gam wơl 50% la làng bol ta\ is pria\ blơi. Tu\ làng bol ờ  gơtùi  dờp geh 2 bơta sơntìl do  tu\ lòt blơi sơntìl làng bol pal kah, tu\ blơi sơntìl pal tus tềng anih tac sơntìl ờng sơntìl jat broa\ lơh bơh adat boh lam. Geh sơntìl,  geh git loh làng mờ bơta kuơ màng tu\ blơi sơntìl pal rwah ala\ sơntìl dờng, pràn, ờ kòp, do la dùl tàm ala\ bơta tờm ngan nàng tam pa wơl kơphe geh cồng nha  jơnhua.

            -Bè hơ\ ơ ồng,  ala\ sơntìl kơphe lơi neh geh dờp mờ geh ai ngui  tam ua\. Làng bol gơtùi blơi sơntìl do tềng lơi?

            Tiến sĩ Trương Hồng: Tu\ do geh 9 bơta sơntìl kơphe rơta neh geh Gah lơh broa\ sa mờ bơtàu tơngguh [òn lơgar dà lơgar dờp la TR4, TR5, TR6, TR7, TR8, TR9, TR11, TR12, TR13 mờ sơntìl TRS1 la sơntìl bơta bơh ua\ jơi tờm. Ala\ bơta sơntìl do làng bol gơtùi tus mờ anih, dùl la Gah jak chài chài rgơi lơh broa\ sa  suơn sre chi brê Tây Nguyên, 2 la anih  tờm sơntìl chi tam di Gah lơh broa\ sa mờ bơtàu tơngguh [òn lơgar càr. Do la 2 mpồl geh dà lơgar dong bơta ờng gơs sơntìl ka\ bro sơntìl hci tam. Gam wơl tàm ala\ anih ndai la làng bol pal kah tu\ lòt blơi sơntìl den pal sền anih sơntìl hơ\ neh geh anih lơh broa\ geh gơnoar ai lơh sơntìl  mờ ka\ bro lah ờ,  dilah ờ  di gơlan sơntìl  ờ hoan niam.

            -Ơ ồng,  broa\ sơng ka sền gàr suơn kơphe tàm tơngai tam pa wơl, bol he pal kah broa\ lơh lơi?

            Tiến sĩ Trương Hồng: Geh ờ ua\ bơta mờ làng bol pal kah, la: sền ta\ jơh rơyas bơh kơphe lài, pal ta\ khòm jơh, mờ pal tuh vôi tàm ù, ngan la tuh phơng chuờng kơphe in mờ dilah he geh, den bol he gơtùi ngui tai bal ờ ua\ chế phẩm  vi sinh vật geh gơ dờp dra\ wơl ala\ bơta tu sa nâii geh tàm ù, bè: Trichoderma, Bocdomonas, bol he pal tuh ngan  phơng chuờng lài mờ tu\ tam pa wơl. Mờ ala\ nam tơnơ\ do kung pal tuh phơng chuờng tơl. Phơng hoá học den tơngai sơnrờp bol he ờ kờ`  tuh ua\ mờ pal tơngguh khà phơng hữu cơ ua\. Bơta do geh dong lơh ù tiah nđiơm gơs rlau mờ ngan ngồn la dong geh lơh niam vi sinh vật kis tàm ù gơ rơ\ rài jat gùng geh kuơ tus bơta dờng pràn bơh chi tam.

            -Ưn ngài ồng ua\ ngan.

                   Cau cih mờ yal tơnggit Lơ Mu K’ Yến mờ K’ Brọp